Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı ve Clemens Holzmeister (1886-1983)

Clemens Holzmeister, 1920’lerin sonundan 1970’lere dek Ankara ve İstanbul’un imarında, Türkiye çapında uygulanan mimari projelerde ve modernize edilen eğitim kurumlarında mimar, danışman ve eğitimci kimliğiyle öne çıkan figürlerden biri olur.


27 Mart 1886’da Avusturya’da doğan Holzmeister, günümüzde Viyana Teknik Üniversitesi olarak bilinen Viyana Teknik Yüksekokulu’ndan mezun olur ve 1919 yılında mimarlık alanında doktora derecesini alır. Bir süre Viyana’daki Staatsgewerbeschule’de (Devlet Ticaret Okulu) eğitimci olan mimar, 1924’te Viyana Güzel Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’nde öğretim görevlisi ve yönetici olarak çalışmaya başlar. 1927 yılında, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin simgesi olarak yeniden imar edilen başkent Ankara’da inşası planlanan Millî Savunma Bakanlığı projesinin tasarım ve uygulama sürecinde yer alır. Aynı yıllarda Viyana Güzel Sanatlar Akademisi ile Düsseldorf Sanat Akademisi’nde profesör olarak görev yapan Holzmeister, Almanya ve Avusturya’nın yanı sıra Türkiye’deki birçok projede mimar olarak çalışmaya devam eder.


II. Dünya Savaşı öncesi Almanya’da nasyonal sosyalizmin yükselişi ve Avusturya’nın ilhakıyla birlikte, 1938 yılında Holzmeister’ın Viyana Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki görevine son verilir ve ofisine el konulur. O döneme kadar Türkiye’de Genelkurmay Başkanlığı (1929-30), Ankara Orduevi (1930-31), Cumhurbaşkanlığı Köşkü (1930-32), İçişleri Bakanlığı Binası (1930-34), Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (1933-34), Yargıtay (1933-35), Emlak Kredi Bankası (1934-35) ve Ticaret Bakanlığı (1934-35) gibi projeleri tasarlamış olan Holzmeister, Avusturya’dan ayrılarak Türkiye’ye iltica eder.


Holzmeister, 1940 yılında, modernizasyon süreci devam eden İstanbul Teknik Üniversitesi’nde eğitimci olarak çalışmaya başlar. Bir yandan mimarlık pratiğini sürdürürken, bir yandan da Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Kompleksi’nin tasarım ve uygulama çalışmalarına yoğunlaşır. Anıtkabir yarışması dâhil olmak üzere, Türkiye’de düzenlenen bazı mimari tasarım yarışmalarına da katılır. 1949’a kadar İstanbul Teknik Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yapan Holzmeister, 1954’te Avusturya’ya geri döner.



1954-1957 yıllarında Viyana Güzel Sanatlar Akademisi’nde profesör olarak çalışan ve rektörlük görevini üstlenen Holzmeister, 1963’te İstanbul Teknik Üniversitesi’nden, 1971’de ise Viyana Teknik Üniversitesi’nden fahri doktora unvanı alır.


Clemens Holzmeister, vefatından birkaç yıl öncesine kadar Türkiye’yi ziyaret etmeye ve danışmanlık vermeye devam eder. Altuğ-Behruz Çinici’nin tasarladığı TBMM Halka İlişkiler Binaları’nın ve Behruz-Can Çinici tarafından tasarlanan Meclis İbadet ve Kitaplık Kompleksi’nin tasarım danışmanlığı, mimarın son çalışmalarından biri olur. TBMM Başkanı Cahit Karakaş ve Behruz Çinici’nin davetiyle 1978 yılının Mayıs ayında Ankara’ya gelen Holzmeister, dönemin öne çıkan mimarları ile yapılan toplantılarda TBMM Kompleksi’nin güncel durumu ve ek yapılar hakkında danışmanlık verir; Çinici Mimarlık Ofisi’ne ziyaretlerde bulunur.


Mimar, Türkiye’deki mesleki görevlerine, Türkiye’ye yaptığı son ziyarete ve TBMM Kompleksi’ni ilgilendiren projelerde üstlendiği danışmanlık görevine dair şu ifadeleri kullanır:

“İstanbul Teknik Üniversitesi’nde öğretmen olarak görevlendirildim ve burada çok sayıda öğrenci yetiştirdim. Eğitimi Almanca veriyordum çünkü öğrencilerin çoğu Almanca biliyordu. Birlikte çok başarılı bir eğitim ortamı oluşturduk. Hepsi çok genç ve çalışkan insanlardı ve bu genç mimarlar bugün ülkede söz sahibi oldular.

Daha geçen sene (1978 yılında) Meclis Başkanı tarafından Ankara’ya davet edildim. Mevcut parlamento yapısının büyütülmesiyle ilgili yorumlarımı alma amaçlı bu daveti de mutlulukla kabul ettim. Eşimle birlikte 1 Mayıs’ta Ankara’ya uçtuk ve çiçeklerle, krallar gibi karşılandık. Ve bizi karşılayanlar arasında kimler de vardı? Bir dizi eski öğrencim. Bir kısmı parlamento yapısının inşasında da önemli rol oynamış sadık ve cesur öğrencilerim.

Bu şekilde karşılandık, harika bir otele yerleştirildik ve bir hafta boyunca gerekli yapısal müdahalelerle ilgili tartışmalar yürüttük. O zamana kadar yapılmış olan önerilerin tersine, ben mevcut parlamento yapısının korunması gerektiğini ifade ettim ve diğer herkes de memnuniyetle bu fikrimin arkasında durdu. Çünkü parlamento onlar için neredeyse kutsal bir kavram, bir mabetti. Bir yandan da bunu sormak gerekirse, neden acaba? Sadece mimarisiyle değil, yapımında kullanılan yöresel malzemelerden ötürü de insanlar yapıya özel bir yakınlık hissediyorlardı. Özellikle de mermerler sebebiyle. Göçmen olarak yaşadığımız yıllarda benim de peşine düşüp, ülkenin türlü yöresinde arayıp bulduğum bu harikulade kırmızı, siyah, yeşil ve mavi mermerleri Türkler çok beğeniyordu. Dolayısıyla bu yapı korunmalıydı.”¹



Çinici ailesi ile olan yakın temasını hayatının son dönemine dek devam ettiren Holzmeister, ikamet ettiği Salzburg’da, 97 yaşında, 12 Haziran 1983 tarihinde vefat eder. Yaşamı boyunca Ankara ve İstanbul’da gerçekleşmiş veya gerçekleşmemiş birçok projenin tasarımını ve danışmanlığını yapan mimar, eğitimci kişiliğinin yanında, erken Cumhuriyet döneminin en yakın tanıklarından ve meslek insanlarından biri olarak kayda geçer.



- - -
Holzmeister’ın meslek hayatına dair çizim, yazışma ve fotoğraflara, Salt Araştırma Mimarlık ve Tasarım Arşivi ile Altuğ-Behruz Çinici Arşivi’ndeki Clemens Holzmeister koleksiyonundan erişilebilir.

• 1.
  "Arşivden çıktı: TBMM yapısının mimarı Holzmeister meslek hayatını anlatıyor", https://saltonline.org/tr/2023 (Erişim tarihi: 05.06.2023).