Geçmişten Günümüze 19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı

Erken Cumhuriyet döneminde hızla yaygınlaşan eğitim reformuyla birlikte, sağlıklı kuşaklar yetiştirme hedefi doğrultusunda beden eğitimi ile sporun önemine vurgu yapan çalışmalar başlatılır. Gençliğe atfedilen öneme ithafen her sene 19 Mayıs tarihinde “Gençlik ve Spor Bayramı” olarak kutlanacak bayram; ilk olarak Millî Olimpiyat Komitesi’nin kurucusu, siyasetçi ve beden eğitimi öğretmeni Selim Sırrı Tarcan’ın girişimiyle 29 Nisan 1916’da Kadıköy’deki İttihad Spor Kulübü’nün çayırında “İdman Bayramı” adıyla düzenlenir.¹

Eğitim müfredatının yenilikçi yaklaşımına göre düzenlenen beden eğitimi derslerinde öğrencilerin ve çeşitli spor dallarında yetişen sporcuların gelişiminin bir bütünlükle gözler önüne serilmesi ve bu törenlerin istikrarla her sene tekrarlanarak gelenekselleştirilmesi hedeflenir. Selim Sırrı Tarcan’ın katkılarıyla hazırlanan İdman Bayramı bir geçit töreni ile başlar ve Gençlik Marşı² da ilk kez bu kutlamalarda söylenir. Ardından jimnastik gösterileri, spor müsabakaları, uzun atlamalar, taklalar, 100 metre sürat yarışı, halat yarışı ve koltuk değnekleri ile oynanan futbol maçları ile devam eder. Tarcan, İsveç’te aldığı eğitim sırasında Batı’da yapılan spor şenlikleri ile kitlesel gösterileri yakından gözlemleme imkânı bulur ve söz konusu jimnastik şenlikleri geleneğinin Türkiye’de de yerleşmesine öncülük eder.³


Cumhuriyet döneminin ilk millî bayramları 1926 yılına dek kanunlarla kabul edilir. 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, Hakimiyet Bayramı⁴, 30 Ağustos Zafer Bayramı ve 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı gibi millî bayramlar, ulus inşası sırasında önemli girişimlerin birer sonucunu temsil eden günler arasında yer alır. Yeni bir dönemin başlangıcına vurgu yapan bir tarih olmasıyla önem teşkil eden 19 Mayıs ise, 1926 yılına kadar “İdman Bayramı” olarak kutlanır. 1926’da Samsun’da “Gazi Günü” adıyla da kutlanan 19 Mayıs şenlikleri, “Okullar Bayramı”, “İlkbahar Talebe Bayramı”, “Jimnastik Şenlikleri” gibi çeşitli isimlerle 1928’den itibaren her sene tekrarlanır.


Birinci “Jimnastik Şenlikleri”, 10 Mayıs 1928’de Ankara’da İstiklal Sahası’nda kutlanırken aynı sene İstanbul’da ise Taksim’de Topçu Kışlası’nın avlusunda düzenlenir.⁵ 24 Mayıs 1935’te “Atatürk Günü” olarak resmiyet kazanan bu kutlamalar, 20 Haziran 1938 tarihli kanunla “Gençlik ve Spor Bayramı” adını alır. Bu tarihten itibaren Ankara’daki kutlamalar her sene Ankara Stadyumu’nda⁶, İstanbul’daki kutlamalar ise İnönü Stadyumu ile Fenerbahçe Stadyumu’nda gerçekleşir. Ankara’daki kutlamalarda Kara Harp Okulu, Hasanoğlan Köy Enstitüsü ve Gazi Eğitim Enstitüsü öğrencilerinin gösterileri ilgiyle takip edilir. İstanbul’daki gösterilerde ise Kuleli Askerî Lisesi ve Deniz Lisesi; kız okulları arasından da İstanbul Kız Lisesi’nin gösterileri hayranlık toplar.⁷


1970’li yıllara kadar stadyumların yanı sıra kentin ana caddelerinde düzenlenen geçitler ve tören sonrası meydanlara yayılan kutlamalarla hatırlanan Gençlik ve Spor Bayramı, daha sonraları genellikle stadyumlarda kutlanmaya devam edilir. Bayram kutlamalarının televizyonlarda da yayımlanmaya başlamasıyla gösteriler daha büyük kitlelerin seyrine sunulur. Kutlamaların farklı spor dalları, yöresel ve modern danslar, jimnastik koreografileri ile zenginleştiği gözlemlenir. 1970’lerin moda anlayışının şenlik kostümlerine yansıdığı da görülür. Aynı yıllarda, yalnızca stadyum içinde gösterilerini sergileyen gençlerin değil, tribünlerdeki kitlenin de renkli plakalarda yer alan görseller, yazılar ve pankartlarla gösterilerin aktif katılımcısı olarak konumlandığı kutlamalar yaygınlaşır.

1981 yılında bayramın adına “Atatürk’ü Anma” ifadesi eklenir. 19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı, 2010’lu yıllara kadar cumhurbaşkanının katılımıyla Ankara’da gerçekleşen kutlamalarla sınırlı kalmaz; ülke genelinde stadyumlarda ve spor salonlarında da çeşitli gösteriler düzenlenir. 2012’de yürürlüğe giren kanunla birlikte statlarda yapılan resmî bayram kutlamaları sonlandırılır. Bunun yerine parklarda, sokaklarda ve kapalı spor salonları gibi kamusal alanlarda vatandaşların katılımına açık kutlamalar yapılması kararlaştırılır.

- - -

19 Mayıs Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı’na dair Salt Araştırma dijital koleksiyonlarındaki belge ve fotoğrafların tamamı archives.saltresearch.org‘da incelenebilir.

Kaynakça:
Atabeyoğlu, Cem. 1453-1991 Türk Spor Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: Fotospor, 1991.
Güven, Özbay. “Osmanlı’dan Cumhuriyete Gençlik ve Spor Bayramları”, Toplumsal Tarih. Sayı: 65, Mayıs 1999, ss. 33-38.
Hiçyılmaz, Ergun. Türkiye’nin Sorunları Dizisi-11: Türkiye’de Spor. İstanbul: Yeni Yüzyıl Kitaplığı, t.y.
Mutlu, Mustafa. II. Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Beden Terbiyesi ve Sporda Öncü Bir İsim: Selim Sırrı Tarcan (1874-1957). İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2020.
Şehsuvaroğlu, Bedi N. “Atatürk ve Türk Sporu”, Tarih Mecmuası. 2. Cilt, Ekim 1976, ss. 74-75.
Tarcan, Selim Sırrı. Şimal’in Üç İrfan Diyarı: Finlandiya, İsveç, Danimarka. İstanbul: Ülkü Basımevi, 1940.

• 1.
  Özbay Güven, "Osmanlı'dan Cumhuriyete Gençlik ve Spor Bayramları", Toplumsal Tarih, Sayı: 65, Mayıs 1999, ss. 33-38.
• 2.
  Gençlik Marşı, Selim Sırrı Tarcan tarafından 1916 yılında, Felix Körling'in Tre trallande jäntor (Şakıyan Üç Genç Kız) adlı bestesinden uyarlanmış; şarkının Türkçe güftesi Ali Ulvi Elöve tarafından yazılmıştır.
• 3.
  Selim Sırrı Tarcan, Şimal'in Üç İrfan Diyarı: Finlandiya, İsveç, Danimarka, İstanbul: Ülkü Basımevi, 1940.
• 4.
  1935 yılında 2739 sayılı kanunla yürürlükten kaldırılmıştır.
• 5.
  Özbay Güven, a.g.e.
• 6.
  Ankara Stadyumu'nun adı 1938 yılında Mustafa Kemal Atatürk'ün katıldığı son Gençlik ve Spor Bayramı kutlamalarında "19 Mayıs Stadyumu" olarak değiştirilir.
• 7.
  Cem Atabeyoğlu, 1453-1991 Türk Spor Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul: Fotospor, 1991.