Sabri Berkel'in 1962 Venedik Bienali Serüveni
Aynur Gürlemez Arı
January 5, 2021
Sabri Berkel 31. Venedik Bienali'ne katıldığı Mehtap isimli resminin önünde, 1962
SALT Araştırma, Yusuf Taktak Arşivi
SALT Araştırma, Yusuf Taktak Arşivi
Sabri Berkel kendi resmi önünde çekilmiş bu fotoğrafta, kollarını bağlamış objektife poz verir vaziyette. Önünde durduğu eser, ulusal kaynaklarda Mehtap veya Ayışığı ismiyle bildiğimiz, sanatçının 1962’de 31. Venedik Bienali’nde sergilediği tablosu. Fotoğrafa biraz daha dikkatli baktığımızda sağ kenarda, aslında kadraja girmesi planlanmamış olduğu anlaşılan ağzı açık ahşap bir sandık. Tam da eser ölçülerinde… Berkel’den öğrendiğimize göre Türk sanatçıların eserleri 1962 Bienali’ne gemiyle gönderilecek. Büyük olasılıkla fotoğraf, eserleri taşıyan “Ege” isimli gemiye yapılacak yüklemenin ya evvelinde, ya da ertesinde…
Burası Akademi’nin bahçesi mi yoksa Giardini mi daha fazlasını tahlil edemiyorum. Ama bugün kesinlik kazanan bir şey varsa, o da Berkel’in şahsi çabalarının Türkiye’yi Venedik Bienali’ne dâhil ettiği yönünde. Özellikle sanatçının geçtiğimiz yıl Venedik Bienali Arşivleri’nden çıkan yazışmaları, Berkel’in henüz öğrencilik döneminde Venedik Bienali’ne yaptığı ziyaretlerin, yıllar sonra Türkiye’nin Venedik Bienali’nde ulusal temsil göstermesinde etkili olduğunu göstermekte.1
Ankara-Akademi-Venedik Arası Yazışmalar
Sabri Berkel’in kendi kaleminden okuduklarımıza ilave olarak, farklı isimlerin yaptığı yazışmalar da bu bilgiyi destekler nitelik taşıyor. Tespit edebildiğim kadarıyla II. Dünya Savaşı öncesi Venedik Bienali’ni üç kez ziyaret eden Berkel, savaş sonrası yapılacak 1948 bienalini görmek amacıyla, bulunduğu Paris’ten Venedik’e hareket eder. Fakat bu ziyaretinin amacı önceki üç bienal ziyaretinden biraz farklıdır. Resmi bir görevlendirmesi olmamasına rağmen Berkel, bienal yetkilileriyle tanışmak ve Türk ressamlarının bienale katılma imkânını araştırmak istemektedir. Berkel’e bu amacında Paris’te görevli İtalya Büyükelçisi Baş Sekreteri Franco Cavalletti yardımcı olur. Cavalletti, Sabri Berkel için Venedik Bienali Başkanı Giovanni Ponti’ye bu mektubu yazar:2
“Saygıdeğer Prof. Giovanni Ponti
Venedik Bienali Yetkili Komiseri
Paris, 22 Haziran 1948
Ekselansları,
Sizlere bir süre için Fransa’da bulunan ve şimdi bir çalışma gezisi için İtalya’da olan, Güzel Sanatlar Akademisi asistanı Sabri Berkel’i sunmaktan memnuniyet duyuyorum.
Bay Berkel, Türk ressamlarının bienale katılma imkânlarını incelemek istiyor.
Sizin tavsiye ve önerilerinizi almak istemesi durumunda, kendisine bu hususta yardımcı olursanız size minnettar olacağım.
En içten teşekkürlerimi ve saygılarımı lütfen kabul edin.
Franco Cavalletti
Paris, İtalya Büyükelçiliği
Büyükelçilik Baş Sekreteri”
1948’deki Venedik Bienali’nin II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşen ilk bienal olduğunu hatırlayacak olursak, Berkel’in bu tanışma girişimi, savaş sonrası gerginlikleri henüz dinmemiş bir ortam için aceleci bulunabilir. Fakat İtalya hükümeti savaş sonrası Venedik Bienali’ni hızlı şekilde eski şaşalı günlerine kavuşturmak istemektedir ve tüm dünya ülkelerine açık davetler gönderir. Bienal yönetimi, bu doğrultuda Türkiye’yi de 1948 bienaline davet etmiş, ancak Türkiye daveti kabul etmemiştir.3 Sabri Berkel Türk hükümetinin verdiği olumsuz karardan elbette haberdardır. Tüm olumsuz koşullara rağmen 1948’deki tanışıklığının üzerine bienal yönetimine düzenli olarak yazmaya başlar. Akademi’nin antetli kağıtlarını kullandığı yazışmalarda olası bir Türkiye sergisinin ihtimallerini arar. Yazdığı mektuplar “hükümetimizin gelen nazik davetinizi geri çevirdiğini üzülerek öğrendim” cümlesiyle başlar ve Berkel’in niyetini izah eden, iyimser temennilerle devam eder. Niyeti, yine kendi cümleleriyle; “bienal sergisinin önemini ve Türk sanatçıların sergiye dahil olmasının önemini yetkililere göstermek” tir.4
Berkel’in şahsi sorumluluk alarak Ankara-Akademi-Venedik arası yaptığı yazışmalar, bienal yönetimiyle kurduğu dostluklar, nihayet Türkiye’nin 1956’da 28.Venedik Bienali’nde ulusal bir sergi gerçekleştirmesini sağlar. Bunu 1958’deki 29. Venedik Bienali ile 1962’de gerçekleşen 31. Venedik Bienali Türkiye sergisi takip eder. Berkel bu sergilerde sergi komiseri ve komiser yardımcılığı görevlerini üstlenirken, eserleri de sergilenen eserler arasında yer alır. 1962 sergisi ise Sabri Berkel’in tüm çabalarına rağmen Akademi’nin Venedik Bienali’ndeki son sergisi olur.
Sabri Berkel 1962 Venedik Bienali’ne Hazırlanıyor
Berkel’in 1962’deki Venedik Bienali’ne de, önceki bienallerde olduğu gibi titizlikle hazırlandığı görülür. 16 Haziran’da başlayacak bienal için uluslararası sergiler yardımcısı Umbro Apollonio’ya5 bir mektup yazar. Yazışmalardaki samimiyet diğer resmi yazışmalardan farklıdır. Berkel ve Apollonio’nun yakın arkadaş olduğu anlaşılmaktadır:6
“20 Mart 1962, İstanbul
Değerli Arkadaşım,
Verdiğin güzel haberler için sonsuz teşekkür ederim. Ben de bizim Genel Müdürümüze ilettim. Onlar resmî işlemlerle ilgilenecekler.
Teknik olarak bu katılıma hazırlanabilmem için, senin de bildiğin üzere, birtakım bilgilere ihtiyacım var, örneğin açılış tarihi, Türkiye’ye ayrılmış alan vb.
Mümkün olan en kısa sürede bana bu bilgileri göndermeni rica ederim. Bu şekilde (umuyorum) her şey yolunda gider.
Değerli arkadaşım,
Tollu ve Berk’in selamları var.
Saygılarımla
SABRİ BERKEL”
Gerekli bilgiler çok geçmeden Berkel’e iletilir, 1962’deki Venedik Bienali’nde Türkiye için Merkez Pavyon’da 41 no’lu salon ayrılır. Sergi komiseri olarak Berkel hem kendi eserini hazırlamakla meşguldür hem de katılan diğer sanatçıların eserlerinin hazırlıklarını yapmak ve bienal yönetimine göndermekle sorumludur. Berkel gerekli sanatçı biyografilerini, eser fotoğraflarını ve katalogta yer alacak sergi sunuş yazısını yönetime gönderir:7
“Profesör Gian Alberto Dell’Acqua
Venedik Bienali Genel Sekreteri
3 Mayıs 1962 İstanbul
29.3.1962 tarihli mektubunuz ile Bay Umbro Apollonio’nun 22.3.1962 tarihli mektubundan edindiğim bilgiye göre, Türkiye’nin 31. Venedik Bienali’ne katılımı için gereken belgeleri topladım. Dün size biyografileri, kayıtları, sanatçı ve eserlerinin fotoğrafları ile kataloğun önsözünü yolladım.
Katılımımız, 12 ressam ve yalnızca bir heykeltraştan oluşmaktadır.
…..
Saygılarımla.
Komisyon Başkanı
Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi, Fındıklı-İstanbul”
Berkel’in yanı sıra sergiye katılan isimler Şemsi Arel, Ferruh Başağa, Şadan Bezeyiş, Adnan Çoker, Devrim Erbil, Dinçer Erimez, Altan Gürman, Nuri İyem, Ercümend Kalmık, İlhan Cemal Karaburçak, Tülay Tura ve İlhan Koman’dır. Her bir ressamın sadece bir eserle sergiye katılmasına karar verilmiştir. Sabri Berkel 1962 sergisi için Mehtap (Ay Işığı) adını verdiği tabloyu seçer. Tablonun sergideki adı La Luna olacaktır. Kendisine ait sanatçı formlarını dolmakalemle, büyük bir itinayla doldurur, 1962 yılı için Berkel’in ikamet adresi “Küçükbahçe Sokak, Park Apartmanı 22/5 Şişli” olur.8
Bir sonraki yazışmada Berkel resimleri taşıyan sandıkların Venedik’e 3 Haziran’da ulaşacağı bilgisini iletir. Sandıklar Türk gemisi “Ege” ile 30 Mayıs’ta yola çıkacaktır:9
“Profesör Gian Alberto Dell’Acqua
Venedik Bienali Genel Sekreteri
12 Mayıs 1962, İstanbul
…Resimleri taşıyan sandıklar Türk gemisi “Ege” ile ulaştırılacak,
30 Mayıs 1962 tarihinde kalkacak, Venedik’e varış tarihi 3 Haziran 1962.
Türkiye’nin katılımını organize etmek üzere hangi tarihte Venedik’te olmam gerektiğini bildirmenizi rica ediyorum.
Bana düşen görevleri yerine getirdiğimi umut ederken, Sayın Genel Sekreter, saygılarımı sunuyorum.
Genel Komiser
Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi, Fındıklı-İstanbul”
Berkel Türkiye sergisinin komiseri olarak Venedik’te bulunmayı planlamaktadır. Eserler ulaştıktan sonraki bir tarihte Venedik’e giderek salonu düzenlemesi, sergiye hazırlaması gerekmektedir. Türkiye’nin katılımını organize etmek üzere hangi tarihte Venedik’te olması gerektiğini bienal Genel Sekreterine sorar:10
“Prof. Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi Fındıklı - İstanbul
17 Mayıs 1962
Çok Muhterem Profesör,
…Lojistik büromuza, Türk ressamların eserlerinin bulunduğu kasanın, önümüzdeki 3 Haziran günü “Ege” isimli gemiyle Venedik’e ulaşacağını bildirdim.
Türkiye’nin Venedik’e katılımı için ayrılan salonun düzenlenmesi adına, Venedik’e geliş tarihinizi 5 Haziran olarak ayarlayabileceğinizi düşünüyorum.
Sizi Venedik’te ağırlamak için sabırsızlanırken, en derin saygılarımı sunuyorum.
Gian Alberto Dell’Acqua”
Eser sergi kataloğunda üçüncü sırada La Luna adıyla yer alır.11 Bienal yönetimine verilmesi gereken formlardan biri de eser bilgi formudur. Bu form eserle ilgili malzeme, teknik, ölçü bilgilerini içerdiği gibi fiyat/bedel bilgisi de içermektedir. Bunun nedeni o dönem bienal satış ofisinin açık olması, bienalde sergilenen eserlerin satışına izin veriliyor olmasıdır.12 Dolayısıyla sanatçıların olası satışlar için eserine değer biçmesi, fiyat vermesi gerekmektedir. Bu formlara baktığımızda Berkel’in La Luna tablosu için eser fişine “500.000 İtalyan Lireti Satış Fiyatı” koyduğu görülür.13 Formda eser sahibinin sanatçının kendisi olduğu, ölçüleri (135x220cm.) ve kullanılan teknik (tuval üzeri yağlıboya), yapılış tarihi (1962) gibi bilgiler de yer almaktadır.
Sergi sonunda Türkiye pavyonunda sergilenen resimlerden sadece biri satılır. Satılan tek resim, sergiye katıldığında henüz 25 yaşında genç bir sanatçı olan Devrim Erbil’in Composizione isimli tablosudur. Yine arşiv belgelerinden edinilen bilgiye göre tablo, “70.000 İtalyan Lireti Satış Fiyatı” karşılığında14 Milano’da yaşamakta olan Italo Cavalleri isimli bir şahıs tarafından satın alınmıştır.15
La Luna tablosu ise sergi bittikten sonra diğer tüm resimlerle birlikte İstanbul’a geri döner. Eser bugün Sabri Berkel’in birçok eseri gibi İstanbul Resim Heykel Müzesi koleksiyonunda yer almaktadır.16
Burası Akademi’nin bahçesi mi yoksa Giardini mi daha fazlasını tahlil edemiyorum. Ama bugün kesinlik kazanan bir şey varsa, o da Berkel’in şahsi çabalarının Türkiye’yi Venedik Bienali’ne dâhil ettiği yönünde. Özellikle sanatçının geçtiğimiz yıl Venedik Bienali Arşivleri’nden çıkan yazışmaları, Berkel’in henüz öğrencilik döneminde Venedik Bienali’ne yaptığı ziyaretlerin, yıllar sonra Türkiye’nin Venedik Bienali’nde ulusal temsil göstermesinde etkili olduğunu göstermekte.1
Ankara-Akademi-Venedik Arası Yazışmalar
Sabri Berkel’in kendi kaleminden okuduklarımıza ilave olarak, farklı isimlerin yaptığı yazışmalar da bu bilgiyi destekler nitelik taşıyor. Tespit edebildiğim kadarıyla II. Dünya Savaşı öncesi Venedik Bienali’ni üç kez ziyaret eden Berkel, savaş sonrası yapılacak 1948 bienalini görmek amacıyla, bulunduğu Paris’ten Venedik’e hareket eder. Fakat bu ziyaretinin amacı önceki üç bienal ziyaretinden biraz farklıdır. Resmi bir görevlendirmesi olmamasına rağmen Berkel, bienal yetkilileriyle tanışmak ve Türk ressamlarının bienale katılma imkânını araştırmak istemektedir. Berkel’e bu amacında Paris’te görevli İtalya Büyükelçisi Baş Sekreteri Franco Cavalletti yardımcı olur. Cavalletti, Sabri Berkel için Venedik Bienali Başkanı Giovanni Ponti’ye bu mektubu yazar:2
“Saygıdeğer Prof. Giovanni Ponti
Venedik Bienali Yetkili Komiseri
Ekselansları,
Sizlere bir süre için Fransa’da bulunan ve şimdi bir çalışma gezisi için İtalya’da olan, Güzel Sanatlar Akademisi asistanı Sabri Berkel’i sunmaktan memnuniyet duyuyorum.
Bay Berkel, Türk ressamlarının bienale katılma imkânlarını incelemek istiyor.
Sizin tavsiye ve önerilerinizi almak istemesi durumunda, kendisine bu hususta yardımcı olursanız size minnettar olacağım.
En içten teşekkürlerimi ve saygılarımı lütfen kabul edin.
Paris, İtalya Büyükelçiliği
Büyükelçilik Baş Sekreteri”
1948’deki Venedik Bienali’nin II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşen ilk bienal olduğunu hatırlayacak olursak, Berkel’in bu tanışma girişimi, savaş sonrası gerginlikleri henüz dinmemiş bir ortam için aceleci bulunabilir. Fakat İtalya hükümeti savaş sonrası Venedik Bienali’ni hızlı şekilde eski şaşalı günlerine kavuşturmak istemektedir ve tüm dünya ülkelerine açık davetler gönderir. Bienal yönetimi, bu doğrultuda Türkiye’yi de 1948 bienaline davet etmiş, ancak Türkiye daveti kabul etmemiştir.3 Sabri Berkel Türk hükümetinin verdiği olumsuz karardan elbette haberdardır. Tüm olumsuz koşullara rağmen 1948’deki tanışıklığının üzerine bienal yönetimine düzenli olarak yazmaya başlar. Akademi’nin antetli kağıtlarını kullandığı yazışmalarda olası bir Türkiye sergisinin ihtimallerini arar. Yazdığı mektuplar “hükümetimizin gelen nazik davetinizi geri çevirdiğini üzülerek öğrendim” cümlesiyle başlar ve Berkel’in niyetini izah eden, iyimser temennilerle devam eder. Niyeti, yine kendi cümleleriyle; “bienal sergisinin önemini ve Türk sanatçıların sergiye dahil olmasının önemini yetkililere göstermek” tir.4
Berkel’in şahsi sorumluluk alarak Ankara-Akademi-Venedik arası yaptığı yazışmalar, bienal yönetimiyle kurduğu dostluklar, nihayet Türkiye’nin 1956’da 28.Venedik Bienali’nde ulusal bir sergi gerçekleştirmesini sağlar. Bunu 1958’deki 29. Venedik Bienali ile 1962’de gerçekleşen 31. Venedik Bienali Türkiye sergisi takip eder. Berkel bu sergilerde sergi komiseri ve komiser yardımcılığı görevlerini üstlenirken, eserleri de sergilenen eserler arasında yer alır. 1962 sergisi ise Sabri Berkel’in tüm çabalarına rağmen Akademi’nin Venedik Bienali’ndeki son sergisi olur.
Sabri Berkel 1962 Venedik Bienali’ne Hazırlanıyor
Berkel’in 1962’deki Venedik Bienali’ne de, önceki bienallerde olduğu gibi titizlikle hazırlandığı görülür. 16 Haziran’da başlayacak bienal için uluslararası sergiler yardımcısı Umbro Apollonio’ya5 bir mektup yazar. Yazışmalardaki samimiyet diğer resmi yazışmalardan farklıdır. Berkel ve Apollonio’nun yakın arkadaş olduğu anlaşılmaktadır:6
“20 Mart 1962, İstanbul
Değerli Arkadaşım,
Verdiğin güzel haberler için sonsuz teşekkür ederim. Ben de bizim Genel Müdürümüze ilettim. Onlar resmî işlemlerle ilgilenecekler.
Teknik olarak bu katılıma hazırlanabilmem için, senin de bildiğin üzere, birtakım bilgilere ihtiyacım var, örneğin açılış tarihi, Türkiye’ye ayrılmış alan vb.
Mümkün olan en kısa sürede bana bu bilgileri göndermeni rica ederim. Bu şekilde (umuyorum) her şey yolunda gider.
Değerli arkadaşım,
Tollu ve Berk’in selamları var.
Saygılarımla
SABRİ BERKEL”
Gerekli bilgiler çok geçmeden Berkel’e iletilir, 1962’deki Venedik Bienali’nde Türkiye için Merkez Pavyon’da 41 no’lu salon ayrılır. Sergi komiseri olarak Berkel hem kendi eserini hazırlamakla meşguldür hem de katılan diğer sanatçıların eserlerinin hazırlıklarını yapmak ve bienal yönetimine göndermekle sorumludur. Berkel gerekli sanatçı biyografilerini, eser fotoğraflarını ve katalogta yer alacak sergi sunuş yazısını yönetime gönderir:7
“Profesör Gian Alberto Dell’Acqua
Venedik Bienali Genel Sekreteri
29.3.1962 tarihli mektubunuz ile Bay Umbro Apollonio’nun 22.3.1962 tarihli mektubundan edindiğim bilgiye göre, Türkiye’nin 31. Venedik Bienali’ne katılımı için gereken belgeleri topladım. Dün size biyografileri, kayıtları, sanatçı ve eserlerinin fotoğrafları ile kataloğun önsözünü yolladım.
Katılımımız, 12 ressam ve yalnızca bir heykeltraştan oluşmaktadır.
…..
Saygılarımla.
Komisyon Başkanı
Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi, Fındıklı-İstanbul”
Berkel’in yanı sıra sergiye katılan isimler Şemsi Arel, Ferruh Başağa, Şadan Bezeyiş, Adnan Çoker, Devrim Erbil, Dinçer Erimez, Altan Gürman, Nuri İyem, Ercümend Kalmık, İlhan Cemal Karaburçak, Tülay Tura ve İlhan Koman’dır. Her bir ressamın sadece bir eserle sergiye katılmasına karar verilmiştir. Sabri Berkel 1962 sergisi için Mehtap (Ay Işığı) adını verdiği tabloyu seçer. Tablonun sergideki adı La Luna olacaktır. Kendisine ait sanatçı formlarını dolmakalemle, büyük bir itinayla doldurur, 1962 yılı için Berkel’in ikamet adresi “Küçükbahçe Sokak, Park Apartmanı 22/5 Şişli” olur.8
Bir sonraki yazışmada Berkel resimleri taşıyan sandıkların Venedik’e 3 Haziran’da ulaşacağı bilgisini iletir. Sandıklar Türk gemisi “Ege” ile 30 Mayıs’ta yola çıkacaktır:9
“Profesör Gian Alberto Dell’Acqua
Venedik Bienali Genel Sekreteri
…Resimleri taşıyan sandıklar Türk gemisi “Ege” ile ulaştırılacak,
30 Mayıs 1962 tarihinde kalkacak, Venedik’e varış tarihi 3 Haziran 1962.
Türkiye’nin katılımını organize etmek üzere hangi tarihte Venedik’te olmam gerektiğini bildirmenizi rica ediyorum.
Bana düşen görevleri yerine getirdiğimi umut ederken, Sayın Genel Sekreter, saygılarımı sunuyorum.
Genel Komiser
Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi, Fındıklı-İstanbul”
Sabri Berkel
SALT Araştırma, Yusuf Taktak Arşivi
SALT Araştırma, Yusuf Taktak Arşivi
Berkel Türkiye sergisinin komiseri olarak Venedik’te bulunmayı planlamaktadır. Eserler ulaştıktan sonraki bir tarihte Venedik’e giderek salonu düzenlemesi, sergiye hazırlaması gerekmektedir. Türkiye’nin katılımını organize etmek üzere hangi tarihte Venedik’te olması gerektiğini bienal Genel Sekreterine sorar:10
“Prof. Sabri Berkel
Güzel Sanatlar Akademisi Fındıklı - İstanbul
Çok Muhterem Profesör,
…Lojistik büromuza, Türk ressamların eserlerinin bulunduğu kasanın, önümüzdeki 3 Haziran günü “Ege” isimli gemiyle Venedik’e ulaşacağını bildirdim.
Türkiye’nin Venedik’e katılımı için ayrılan salonun düzenlenmesi adına, Venedik’e geliş tarihinizi 5 Haziran olarak ayarlayabileceğinizi düşünüyorum.
Sizi Venedik’te ağırlamak için sabırsızlanırken, en derin saygılarımı sunuyorum.
Gian Alberto Dell’Acqua”
Eser sergi kataloğunda üçüncü sırada La Luna adıyla yer alır.11 Bienal yönetimine verilmesi gereken formlardan biri de eser bilgi formudur. Bu form eserle ilgili malzeme, teknik, ölçü bilgilerini içerdiği gibi fiyat/bedel bilgisi de içermektedir. Bunun nedeni o dönem bienal satış ofisinin açık olması, bienalde sergilenen eserlerin satışına izin veriliyor olmasıdır.12 Dolayısıyla sanatçıların olası satışlar için eserine değer biçmesi, fiyat vermesi gerekmektedir. Bu formlara baktığımızda Berkel’in La Luna tablosu için eser fişine “500.000 İtalyan Lireti Satış Fiyatı” koyduğu görülür.13 Formda eser sahibinin sanatçının kendisi olduğu, ölçüleri (135x220cm.) ve kullanılan teknik (tuval üzeri yağlıboya), yapılış tarihi (1962) gibi bilgiler de yer almaktadır.
Sergi sonunda Türkiye pavyonunda sergilenen resimlerden sadece biri satılır. Satılan tek resim, sergiye katıldığında henüz 25 yaşında genç bir sanatçı olan Devrim Erbil’in Composizione isimli tablosudur. Yine arşiv belgelerinden edinilen bilgiye göre tablo, “70.000 İtalyan Lireti Satış Fiyatı” karşılığında14 Milano’da yaşamakta olan Italo Cavalleri isimli bir şahıs tarafından satın alınmıştır.15
La Luna tablosu ise sergi bittikten sonra diğer tüm resimlerle birlikte İstanbul’a geri döner. Eser bugün Sabri Berkel’in birçok eseri gibi İstanbul Resim Heykel Müzesi koleksiyonunda yer almaktadır.16
- 1.Sanatçının Venedik Bienali Arşivleri'nde bulunan yazışmaları için bkz. Aynur Gürlemez Arı, Venedik Bienali'nde Türkiye (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019, İstanbul.
- 2."22 Haziran 1948, Franco Cavalletti, Paris – Giovanni Ponti, Venedik", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 3."20 Ocak 1948, Giovanni Ponti, Venedik – Feridun Cemal Erkin, Roma" ve "9 Nisan 1948, Feridun Cemal Erkin, Roma – Giovanni Ponti, Venedik", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 4."3 Şubat 1950, Sabri Berkel, İstanbul – Venedik Bienali Başkanlığı, Venedik", La Biennale d Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 5.Mektubun Umbro Apollonio'ya yazılmış olduğunu 29 Mart 1962 tarihli mektuptan öğreniriz. Umbro Apollonio, Venedik Bienali Tarihi Arşivi Yöneticiliği görevinin yanı sıra 1968 yılına kadar Venedik Bienali Uluslararası Sanat Sergileri Yardımcılığı görevini yürütmüştür.
- 6."20 Mart 1962, Sabri Berkel, İstanbul – Umbro Apollonio, Venedik", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 7."3 Mayıs 1962, Sabri Berkel, İstanbul – Gian Alberto Dell'Acqua, Venedik", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 8.Fiche d'Informations, 1962, XXXI. Esposizione 1962, (Sabri Berkel), La Biennale di Venezia, ASAC.
- 9."12 Mayıs 1962, Sabri Berkel, İstanbul – Gian Alberto Dell'Acqua, Venedik", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 10."17 Mayıs 1962, Gian Alberto Dell'Acqua, Venedik - Sabri Berkel, İstanbul", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 11.31. Biennale Internazionale D'arte: Catalogo, Seconda Edizione, Stamperia di Venezia, (Venezia: 23 agosto 1962), s.120.
- 12.1970'lerin başında kurumsal kimlik krizine yol açan protestolarda, sanatın ticarileşmesinde aracı olarak Bienal Eserleri Satış Ofisi sorumlu tutulur. 1895 yılındaki ilk bienalden beri açık olan satış ofisi, 1973 yılında Venedik Bienali Vakfı tarafından kapatılır ve bienalde eser satışı yasaklanır.
- 13.Fiche de Notification des Oeuvres, XXXI. Esposizione 1962, (Sabri Berkel), La Biennale di Venezia, ASAC.
- 14.Fiche de Notification des Oeuvres, XXXI. Esposizione 1962, (Devrim Erbil), La Biennale di Venezia, ASAC.
- 15."8 Nisan 1963, Gian Alberto Dell'Acqua, Venedik - Sabri Berkel, İstanbul", La Biennale di Venezia, ASAC, Fondo Storico, Padiglioni, atti 1938-1968 (serie cosiddetta 'Paesi') 30, 60.TURCHIA.
- 16.Kaya Özsezgin, Mimar Sinan Üniversitesi İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Koleksiyonu. 1. bs. İstanbul: YKY, 1996, s.438.
