Nezih Eldem Arşivi'nde Türkiye İş Bankası

Herhalde her araştırmacı, araştırması tamamlanıp yayınlandıktan sonra karşısına yeni çıkan bir malzemeyle karşılaşıp, “keşke bunu da dahil edebilseydim” diye hayıflanmıştır. Ben de Türkiye İş Bankası’nın mimari işleri üzerine yazdığım yüksek lisans tezimin¹ 2019 yazında tamamlanmasının üzerinden birkaç ay geçtikten sonra SALT Araştırma’da Doğan Tekeli-Sami Sisa Arşivi’nin erişime açılmasıyla kendimi İş Kuleleri’nin çizimlerine² bakarken bulmuştum. “Piyasaya çıkana” kadar gizli kalan malzemeyi kullanamamış olmamı dert edinmeyecektim elbette. Zaten eldeki çalışmanın muhakemesini yapıp, elimdeki zamanı ve yüksek lisans tezimin kapsamını tartarak Doğan Tekeli’nin peşine zamanında düşmeyen de benden başkası değildi.

Tezin bitmesinin üzerinden kabaca bir sene geçtikten sonra, yine SALT’ın Nezih Eldem Arşivi’ni erişime açma hazırlığı içinde olduğunu ve arşivin Türkiye İş Bankası’nın (bundan sonra kısaca TİB) muhtelif şube binaları için hazırlanmış projeleri ve yazışmaları kapsadığı haberini aldım. Tezimde Nezih Eldem’in ismi geçmiyor olsa da bankayla çalışmış olması ve birden fazla iş üretmiş olması şaşırtıcı değildi. TİB-Nezih Eldem birlikteliğini öğrendiğim zaman şaşırmamamın sebebi akıllı bir tahmin yürütmemiş olmam değil, bu ikilinin ismini yan yana daha önce bir şekilde görmüş olmamdandı. Bankanın sahip olduğu önemli binalara dair iki küçük yayın Nezih Eldem’in TİB şubelerinden bahsediyor, Aydın ve Erzurum şubesi Eldem’e atfediyordu (ikincisi yanlış olarak)³. Nezih Eldem ismini tezimde zikretmeme sebebim, bu bilginin geçtiği kaynakların bilimsel çalışma için güvenilir olmaktan uzak olmasıydı. Elbette genel bilgi vermeyi amaçlayan bu yayınlarla burada akademik bir güreş tutmaya kalkacak değilim ancak bu yayınlar Eldem’in Erzurum şubesini 8 yaşındayken, Aydın şubesini 21 yaşındayken yaptığını iddia ediyor olmasalar adı geçen şubelerin “muhtemelen Nezih Eldem tarafından tasarlanmış olabileceğini” herhalde yazmakta tereddüt etmezdim. Buradaki temel sorun, şubelerin açılış yılının binanın inşa ediliş tarihi gibi gösterilmesi idi.

Türkiye İş Bankası ve Mimari İşleri

İmajını önemseyen bir kurum, kendine mimari bir çizgi yaratır. Örnek olarak küçük bir aile işletmesinde bir işverenden ve birlikte doğrudan çalıştığı mimarla oluşturduğu imajdan bahsedebilecekken, TİB gibi karmaşık bir kurum bu imajı nasıl yaratır? İmaj oluşturmada kurumun kararları nasıl şekillenir, mimarın bundaki payı nedir? Ayrıca 100. yılına yaklaşan bir kurum nasıl ele alınmalıdır? Farklı insanlar tarafından idare edilen, farklı siyasi ve ekonomik ortamlardan etkilenen bir kurum için tekil bir karakterden bahsedilebilir mi? Bu kurumun tekil bir imajı mı vardır? Uzunca tartışılabilecek bu sorular için kısa bir değerlendirme yapacak olursak, TİB karmaşık bir yapıya sahiptir ve görece uzun tarihi boyunca hem içsel olarak değişmiş hem de dışsal çeşitli faktörlerin etkisi altında kalmıştır. Kurumun mimarlık tarihi bağlamında bir incelemesi yapıldığında da görülür ki TİB’in mimari çizgisini hem bulunduğu dönemdeki mimarlık gündemi belirlemiş hem de makro ve mikro ölçekte siyasi ve ekonomik etkiler dönüştürmüştür⁴. Bankanın yeni inşa edilecek binalar için mimarlarla çalışma biçimi de bu noktada önemlidir, zira dışsal etkilerin altındaki bu mimari çizgide aynı zamanda içsel olarak o binalar üzerinde çalışan mimarların da sesi vardır. Bankanın mimarla çalışma biçimi de mimarın kurumsal imajın yaratılmasında ne ölçüde ve hangi konularda etkili olacağını gösterebilir. TİB’de mimar-işveren ilişkisinin tarihine kısaca bakmak, Nezih Eldem’in nasıl bir dönemde bankaya proje ürettiğini anlamamıza yardımcı olacaktır.

1924-1930 yılları aralığında TİB’in kuruluş dönemine Giulio Mongeri’nin “Milli Mimari Rönesansı” çizgisi damgasını vurdu. Banka muhtemelen Mongeri’yi, Osmanlı Bankası ve Ziraat Bankası’na tasarladığı binalarla kanıtladığı vukufiyetinden dolayı seçmiş ve doğrudan onunla çalışmış, üç binasının projelendirilmesi işini Mongeri’ye vermişti⁵. Sonrasında Büyük Buhran’ın ve sonrasında II. Dünya Savaşı’nın sebep olduğu daralmayla banka, savaş sonrasına kadar inşai faaliyetine büyük oranda ara verdi⁶. Savaş sonrasından 1960 Darbesi’ne kadarki dönemde yeni kurulan bankalarla beraber rekabet ortamı oluştu, şubeleşme ve buna bağlı olarak yeni inşaatlar arttı. Bu durum TİB’in 1953’te Emlak Müdürlüğü birimini kurmasına yol açtı. Biraz geriye gidersek, banka 1943’te Arif Hikmet Holtay’la çalışmaya başlamıştı. Mongeri’yle (muhtemelen) mimarın yaptığı iş başına imzaladığı kontratla çalışan bankanın Holtay’la çalışma biçiminde önemli bir değişiklik vardı: Holtay bankanın anlaşmalı mimarıydı ve eski yapıların yenilenmesi ve yeni yapıların inşa edilmesinde dışarıdan Holtay ile doğrudan iş yapılıyordu. Holtay muhtemelen 1952’ye kadar bu görevine devam etti.



1952-1953 civarında yeni şube binaları için bir grup genç mimarla çalışılmaya başlandı: Halit Femir, Feridun Akozan, Muhlis Türkmen, Muhteşem Giray… ve Nezih Eldem⁷. Yeni binalarının projelendirilmesini genç jenerasyon mimarlara bırakan TİB, böylece imajı için büyük oranda “II. Milli Mimari” diye tanımlanan çizgisinin yerine savaş sonrası modernizmini benimsemiş oluyordu⁸. Yine de tekil bir kurumsal kimlik oluşturulduğu düşünülmemeli, projelere bakınca mimarların kendine has dokunuşları gözlemlenebilir. Bu genç mimarlar arasında Nezih Eldem’in çizgisi bariz bir şekilde diğerlerinden ayrışıyor. Bu yıllarda Eldem, Holtay dönemini anımsatan binalar projelendiriyor -ancak Holtay klasizminden uzak ve kendine özgü bir biçimde. Hayat hikayesine bakıldığında Nezih Eldem’in Femir-Akozan-Türkmen-Giray dörtlüsünden ayrışması da şaşırtıcı değil. İlk bakışta, Eldem’in mezun olduktan sonra Akademi’de kalmaması ve tam da 1952-1954 yılları arasındaki İtalya deneyimi akıllara geliyor ve diğerlerinden farklı bir yol çizmesi de anlam kazanıyor.


SALT Araştırma Nezih Eldem Arşivi’nde Türkiye İş Bankası Şubeleri

SALT Araştırma Nezih Eldem Arşivi’nde TİB’e ait beş adet proje bulunuyor. Kronolojik sırayla giderek hepsinin üzerinde kısaca duracağım.

İlk proje, TİB’in 25 Temmuz 1929’da açtığı Erzurum Şubesi. Ancak proje Nezih Eldem değil, Arif Hikmet Holtay tarafından imzalanmış 1949 tarihli paftaları barındırıyor. Beş sene öncesinde Güzel Sanatlar Akademisi’nden mezun olan Eldem’in, hocası Arif Hikmet Holtay’ın projesinde çalıştığı ve TİB’le ilişkisinin erken safhada ve dolaylı yoldan kurulduğu düşünülebilir. Ancak belirtmek gerekir ki bu çıkarım somut bir kanıta ihtiyaç duyuyor. Projenin Nezih Eldem Arşivi’nden çıkması dışında Erzurum Şubesi’ni Eldem’le ilişkilendiren herhangi bir somut iz ortada yok.

Kronolojik olarak ikinci proje, TİB Kadıköy Şubesi’dir. 1 Temmuz 1933 tarihinde açılan⁹ Kadıköy Şubesi, Rıhtım’da muhtemelen Cumhuriyet öncesinde ticari bina olarak inşa edilmiş tek katlı bir yapıyı kullanıyordu. 1950’lerden itibaren bölgede daha büyük ve yüksek katlı yapılar inşa edilmeye başlandı. TİB’in bu kapsamda Kadıköy Şubesi için bir mimari proje yarışması açtığını -yarışma detaylarına ulaşamamış olsam da- projenin müelliflerinden olan Perran Doğancı’dan öğreniyoruz¹⁰. Nezih Eldem’in de bu yarışma için bir proje hazırladığı anlaşılıyor. Yarışmayı Perran Doğancı, Altay Erol, Süleyman Giritlioğlu ve Cavit Özedey ekibinin kazandığını, binanın 1975 civarında Çelik Alatur tarafından yeniden düzenlendiğini ve en son olarak da 1999 depremi sonrasında bankanın yıkılarak yeniden yapıldığını biliyoruz¹¹. Eldem bu yarışmayı kazanamamış olsa da bir sonraki sene bankanın Aydın Şubesi’ni projelendirmesi, belki de Kadıköy Şubesi’ne hazırladığı proje ile bankanın dikkatini çektiğini gösteriyor. Bu çıkarım da korkarım ki bankanın arşivini inceleyene kadar netleşmeyecek.



2 Şubat 1942 tarihinde açılan Aydın Şubesi, Nezih Eldem’in TİB’den aldığı ilk işi olarak görünüyor. Yukarıda da bahsettiğim gibi bu bina, II. Milli Mimari akımının geç döneminde, küçük ölçekli ve sadeleştirilmiş bir örneği olarak Holtay klasizminden ayrılan bir şube binası örneği olarak görülebilir. Paftaların üzerindeki tarihler projenin teslim paftalarının çiziminin 1952 senesinin Nisan ayına yayıldığını gösteriyor: 1, 4, 10, 18, 20, 22 Nisan 1952. Böylece TİB Aydın Şubesi projesinin, Eldem’in doçentlik tezi için İtalya’ya gidişinden kabaca 2-3 ay öncesine denk geldiğini görüyoruz.


Eldem’in bir kısmını (muhtemelen) vaziyet planı krokisi ve perspetkif etüdü için kullandığı, diğer kısmınaysa bir grup önemli İtalyan mimarın ismini yazdığı pafta dikkati çekiyor. Bu isimler, belki de “Modern Mimari ve İtalya” başlıklı doçentlik tezi için görüşeceği mimarların isimleriydi:

Arch. Gardella [Ignazio Gardella]
Arch. Rogers [Ernesto Nathan Rogers]
Belgiojoso [Ludovico Belgiojoso]
Peressutti [Enrico Peressutti] [Bu üç ismin yanında dopo le sei (saat altıdan sonra) yazıyor¹²]
Venedik. Arch. Samonà [Giuseppe Samonà]
Sig. Scarpini Giacomo [Bay(?) Giacomo Scarpini]
662 885


Arşivdeki bir diğer proje, ilk defa 26.10.1953 tarihinde açılan ve Eldem’in paftalarını Eylül 1955 tarihiyle imzaladığı Aksaray Ajansı ve Apartmanı projesi. Ordu Caddesi ile Atatürk Bulvarı’nın kesişiminde bulunan arsayı TİB’in şube ve üst katlarda lojman olarak değil, ajans ve üzerine apartman olarak değerlendirdiği anlaşılıyor. Ajans olarak adlandırılan birimler daha çok büyük kentlerde ana şubelerin haricindeki tali şubeler olarak açılıyordu. TİB’in 1950’li yıllarda yoğun olarak ajans açtığını, bunların bazılarının banka tarafından inşa edildiğini, projelerini zaman zaman Eldem gibi dışarıdan çalıştığı mimarlara verdiğini ve bazı durumlarda yarışma açtığını biliyoruz¹³. Projeler dışında, arşivdeki Ocak 1957 tarihli mektubunda Nezih Eldem TİB’e metraj ve fiyat analizini sunduğunu söylüyor, Nafıa Vekaleti’nin fiyat analizlerinin gerçeklikten uzak olması sebebiyle uyguladığı başka işlerdeki fiyatlardan çıkarsama yaptığını belirtiyor. Bir başka mektubu ise Doç. Ahmet Akhunlar tarafından hazırlanan elektrik tesisatı projesiyle ilgili detayları kapsıyor. Dikkati çeken bir diğer konu da Eldem’in artık “Doçent” ünvanını kullanıyor olmasıdır. Canan Osmanağaoğlu İlmen’in tezinde de belirttiği gibi¹⁴, Eldem’in bu projeleri İTÜ Mimarlık Fakültesi döner sermayesi kapsamında gerçekleşmiş olmalıdır.



Nezih Eldem’in arşivinde TİB için hazırladığı son projesi Balıkesir Şubesi. İlk defa 15 Mayıs 1928 tarihinde açılan Balıkesir Şubesi’nin ilâve ve tadilâtı projesi işini Eldem muhtemelen 1956 yılı sonunda doğru aldı. Bu proje, ihtilaflı bir proje gibi görünüyor ve mimarın TİB için hazırladığı son proje olması bu bakımdan anlam kazanıyor. 26 Ocak 1957’de bankaya mektubunda Eldem, kendisine banka tarafından 20 Aralık 1957 tarihinde gönderilen 34744 sayılı mektuptan bahsediyor. Eldem’den öğrendiğimize göre banka, mimara “bu inşaata ait tarafından yapılması deruhte edilmiş olan işlerin” tamamlanması için 15 Ocak 1957 tarihine kadar süre veriyor. Bu sürenin aşılması sonucunda ise TİB, Eldem’in “bu işle meşgul olamayacak durumda bulunduğu” hükmüne varıyor ve (belki de biraz dramatik bir tepki vererek) anlaşmayı tek taraflı feshediyor. Eldem’in itirazıysa, bahsi geçen teslim tarihinin Aksaray Şubesi’ne ait olduğu ve Balıkesir Şubesi’ni kapsamadığı şeklinde. Ayrıca projenin tamamlandığını ve evrakların son sayfalarının o gün (26 Ocak 1957) yazılmakta olduğunu bildiriyor. Projenin oldukça detaylı hazırlandığını, Balıkesir’deki mevcut binayı iki defa yerinde incelediğini de söyleyerek evrakların 4 Şubat’ta bankanın eline ulaşacağının sözünü veriyor. Eldem’in projesinin kabul edilip edilmediğini bilmiyoruz, 34744 sayılı mektup da elimizde olmadığından bankanın perspektifini de okuyamıyoruz ancak projenin basit bir anlaşmazlık ve gecikmeden dolayı çöpe atılmış olması çok da olası görünmüyor. Bunların dışında Balıkesir Şubesi örneği, Eldem’in titizliğinin, özellikle İtalya sonrası bütüncül tasarım anlayışının ve bunlara bağlı olarak proje teslim sürelerini aşmasının, sonuç olarak da işverenleriyle kurduğu gerilimli ilişkinin güzel bir örneği olarak görülebilir.


Sonsöz

TİB-Nezih Eldem işbirliği 1957 civarında son bulmuş görünüyor. Balıkesir Şubesi yazışmaları üzerinden Eldem’in yazışmalarında gördüğümüz anlaşmazlığın, bu projenin TİB için hazırladığı son proje olmasını anlamlı kıldığını söylemiştim. Böylece, proje teslim tarihini aşmasının TİB’le ilişkisini kopardığını ima etmiş oluyorum. Ancak TİB-Eldem ayrılığında, mimarın teslim tarihini geçirmesini ayrılığın sebebi değil, TİB’in bu dönemde mimarlarla çalışma biçimindeki dönüşümün göstergesi olarak görmek daha doğru olacaktır. 1960 senesine yaklaşırken, TİB zaten Eldem gibi dışarıdan çalıştığı diğer mimarlarla da ilişkisini kesmişti. 1953’te banka bünyesinde kurulan Emlak Müdürlüğü ilk başlarda daha çok yapılan inşaatları koordine ve kontrol ediyordu. 1960’lara doğru ise bu organizasyon İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı’na dönüştü, bünyesinde daimi çalışan birçok mimar istihdam etti ve böylece banka, mimari projelerini kendi içinde üretmeye başladı. Yani TİB-Eldem gerginliği bankanın Eldem’i “kovmasının” sebebi değil, zaten dışarıdan mimarlarla çalışmayı bırakmayı düşünen bankanın bu yöndeki görüşlerinin bir göstergesi, dışavurumu olarak değerlendirilirse daha doğru olacaktır.

Nezih Eldem Arşivi’ndeki TİB projeleri ve yazışmalarının çoğu ilk başta göze çarpmasa da bize bir hikaye anlatıyorlar. Benim de bu yazıdaki amacım bu hikayeleri görünür kılmak oldu. Farklı gözler bu evrakları farklı bir bakış açısıyla inceleyeceklerdir. Erzurum Şubesi projesi, Eldem’in Arif Hikmet Holtay ile muhtemel bir işbirliğini ima ediyor. Kadıköy Şubesi önerisi, Kadıköy Rıhtım’da önemli bir konumdaki binanın geçmişinde pek bilinmeyen bir aşamayı bize hatırlatıyor. Aydın şubesi projesiyle beraber müstakil bir şube binası tasarlama şansı bulan Eldem’in, TİB’e Aydın gibi bir şehirde nasıl bir imaj biçtiği görülüyor. Aksaray Ajansı ve Apartmanı ise aynı mimarın Aydın’dan bambaşka bir kentsel bağlamda farklı kaygılar güdebileceğini gösteriyor. Balıkesir Şubesi’nde ise Eldem’in titizliğinin ona bir işe mâlolabileceğini veya belki de derinlerde yatan bir anlaşmazlığın geç teslim sebebiyle su yüzüne çıkabileceğini örnekliyor.

Son olarak, Nezih Eldem Arşivi’nde mimarın TİB ile yazışmaları, mektupların eksik olması ve bu yazışmaların bize tek taraflı bir anlatı sunması hakkında bir düşüncemi paylaşarak bitirmek isterim. Mimar arşivlerinin çoğu zaman pafta ve çizim açısından zengin, evrak ve yazışma açısından aynı derecede fakir olduğu malumunuz. Bu sebeple mimar arşivlerinde bulunan her yazılı evrak büyük önem kazanıyor. Örnek olarak, Eldem’in TİB Aksaray Ajansı ve Apartmanı projesi kapsamındaki yazışmalar belki tek başına anlam kazanmasa da ihmal edilmiş / incelenmemiş / erişime açılmamış benzeri dokümanların toplamının bir gün Nezih Eldem’in iş yapma biçimi, TİB’in inşai faaliyeti veya 1950’ler mimarlık ve inşaat piyasasının çok aktörlü ortamı gibi konular hakkında önemli bilgiler sağlayacaktır.

- - -
Bu yazı SALTAraştırma’nın Kalebodur desteğiyle sürdürdüğü Nezih Eldem Arşivi çalışmalarına eşlik eden program dizisi kapsamında, orijianline sadık kalınarak yayımlanmıştır.

- - -
Düzeltme ve ek (Taybuğa Aybars Mamalı, 12 Aralık 2020):
Yazının yayına girmesinden iki hafta sonra “docomomo_tr” Facebook grubunda Emre Yalçın, Kadıköy Şubesi ile ilgili paragrafa bir itirazda bulundu. Nezih Eldem’in projesinin, Rıhtım Caddesi üzerindeki Kadıköy-Rıhtım şubesi değil, Tavus Sokak üzerindeki ve Sultan Mustafa Camii bitişiğindeki Kadıköy-Çarşı şubesi için hazırlanmış bir plan olduğunu söylüyordu. Bu tespit, yalnızca basit bir yer tespiti meselesi olmayıp, Kadıköy’deki İş Bankası şubelerinin karmaşık tarihini aydınlatıyor ve izlerini sürdüğümüzde, aslında birbirine 120 metre mesafedeki bu iki şubenin birbiriyle ilişkisi olduğunu ortaya koyuyor ve bu olağanüstü durum, İstanbul’da Kadıköy’ün önemli bir merkez olarak yükselişi hakkında da bir söz söylüyor.

Kısaca hikayelerine bakacak olursak, yukarıda paylaşılan fotoğrafta da görülebileceği üzere 1933’te açılan şubenin adı “Kadıköy Şubesi”dir (1957’ye kadar Kadıköy’de tek şube vardır ve Çarşı-Rıhtım ayrımı yoktur) ve Rıhtım Caddesi üzerindedir. 1950’li yıllarda Tavus Sokak üzerindeki bina inşa edilir ve şube buraya taşınır (Nezih Eldem’in Şubat 1951 tarihli avan projesi sonunda inşa edilmiş olabilir, ancak kesin değildir). Rıhtım Caddesi üzerindeki parsel bir süre sonra yarışmaya açılarak Doğancı ekibinin projesi uygulanır ve bu şube 1957’de açılır. Böylece Kadıköy Şubesi Tavus Sokak’a taşınarak Kadıköy-Çarşı şubesi ismini almış, yeni açılan şube de Kadıköy-Rıhtım olarak adlandırılmıştır.

Türkiye İş Bankası Tarihi adlı çalışmanın ekinde bulunan “Açılış Tarihlerine Göre İş Bankası Şubeleri (1924-1999)” listesi de bu aktiviteyi doğruluyor. 1933’te açılan şubenin ismi “Kadıköy Şubesi”dir, fotoğrafta da görüldüğü gibi köşe parseldedir. Ayrıca kapanış ve yeniden açılış tarihinin olmaması, bu şubenin faaliyetini kesintisiz sürdürdüğünü gösterir. 1957’de açılan şube ise Kadıköy-Rıhtım Şubesi’dir. Böylece Kadıköy Şubesi’nin Tavus Sokak’ta inşa ettirdiği binaya taşınarak “Kadıköy-Çarşı Şubesi” ismini aldığı anlaşılır.

Birbirine 120 metre mesafede iki şubenin olması oldukça ilginç görünmektedir. Hatta bunlara 4 Ekim 1954 tarihinde açılan Moda şubesini de eklemek gerekir. Jane Jacobs 1961 tarihli Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı adlı kitabında bankalar ve kentleşme arasında bir ilişki olduğunu öne sürmüştü. Bankacılar ve plancıların faaliyet yürüttükleri şehirlere dair ortaya attıkları teorileri aynı düşünsel kaynaklara dayandırdıklarını söyleyen Jacobs, bankaların konut yenilemesi için kredi vermeyerek kara listeye aldıkları gecekondu ve çöküntü bölgelerinin haritalarının banka dokümanlarından çıkarılabileceğini iddia ediyordu. Bu veri setine bankaların şube dağılımı, bu şubelerden kaçının banka mülkiyetinde olduğu ve kaçının kiralandığı gibi başka nicel verilerin ve hatta başka nitel verilerin de eklenmesi gerekir. İş Bankası’nın birbirine bu kadar yakın üç şubesinin (ikisinin arasında 120 metre mesafe olduğunu tekrar hatırlatmak isterim), Kadıköy’ün yakın tarihi hakkında söylediği şeyler olduğunu gösterir ve kentsel araştırmalarda kullanılabilecek, gözden kaçırılmış nicel bir kaynağa işaret eder.

• 1.
  Mamalı, T.A. (2019). "Türkiye İş Bankası Mimarlığı ve Çelik Alatur'un Çalışmaları". Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• 2.
  https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/204356
• 3.
  https://docplayer.biz.tr/68774842-Tarihin-sessiz-taniklari.html / https://kumbaradergisi.com/icerik/is-bankasinin-tarihi-binalari/
• 4.
  Bu ifadenin iddialı olduğunu kabul ediyorum. Burada üzerinde durmayacak olsam da örnek olarak, 1980 darbesinin TİB'in kurum kimliğine etkileri üzerine olan tartışmayı tezin 49. sayfasında okuyabilirsiniz
• 5.
  Hatta Ankara Ulus'ta bu üç bankanın da binalarını Mongeri projelendirmiş, dönemin bankacılığına ve Ulus Semti'ne de damgasını vurmuştur.
• 6.
  Döneme ait ulaşabildiğim tek yeni inşaat, Semih Rüstem'in TİB Mersin Şubesi'dir: Semih Rüstem (1932). "İş Bankası Şubesi". Arkitekt, 19-20 (07-08), 224.
• 7.
  Doğum yılları: Halit Femir (1910), Feridun Akozan (1914), Muhlis Türkmen (1923), Muhteşem Giray (1924), Nezih Eldem (1921)
• 8.
  Banka yönetiminin mimari üslup üzerine etraflıca karar alıp almadığını bilmiyoruz ama modernliğe önem veriliyordu. Bulunulan yıllarda modern olan neyse, yapılan binalar o üsluptaydı.
• 9.
  Kocabaşoğlu, U., Sak, G., Sönmez, S., Erkal, F., Gökmen, Ö., Şeker, N., vd. (2001). Türkiye İş Bankası Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Bkz. Ek-9: Açılış Tarihlerine Göre İş Bankası Şubeleri (1924-1999)
• 10.
  Bkz: yapi.com.tr'nin Perran Doğancı ile 2 Mart 2006 tarihli röportajı: http://www.yapi.com.tr/haberler/simdi-mimarlik-yapsaydim-cok-rahat-ederdim_61112.html. Ayrıca; Hasan Kıvırcık, "Biz Hep Buradaydık", 22 Ekim 2007, mimdap.org: http://mimdap.org/2007/10/biz-hep-buradaydyk/
• 11.
  Bkz. Mamalı, 2019. Doğancı, P., Erol, A., Giritlioğlu, S., & Özedey, C. (1957). "Türkiye İş Bankası A. Ş. Kadıköy Şube ve Lojman Binası". Arkitekt, 287 (2), 51-55. Alatur, Ç. (1981b). "Bir Banka, Kadıköy Şubesi - İstanbul". Mimar, 81/1 , 20-21. Hasan Kıvırcık, "Biz Hep Buradaydık", 22 Ekim 2007, mimdap.org: http://mimdap.org/2007/10/biz-hep-buradaydyk/
• 12.
  Richard Rogers 1952'de İngiltere'de silah altındadır, mimarlık eğitiminiyse 1954-1959 yılları arasında alacaktır. Amcası Ernesto Nathan Rogers ise bu yıllarda Milano'da olması sebebiyle bu nottaki Rogers, amca Rogers olmalıdır. Zaten Rogers, Belgiojoso ve Peressutti BBPR Grubu'nu oluşturmuş, ortakları Gianluigi Banfi 1945'te ölünce isimleri yazılı olan üçlü çalışmalarına devam etmiştir.
• 13.
  Bkz. Mamalı, 2019
• 14.
  Osmanağaoğlu İlmen, C. (2007). "Tasarımları ve Eğitimciliği Işığında Nezih Eldem'in Mimarlık Anlayışı". Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.