"Moni'nin Hikâyesi"

Salt’ın Moni Salim Özgilik ile yolu 2019’da arşivinin dijitalleştirilmesi ve kataloglanması vesilesiyle kesişti. Sanatçının 1980’lerin sonundan 1990’ların ortasına üretimine dair belgeleri bir araya getiren arşivi 2020’de Salt Araştırma’da çevrimiçi erişime açıldı. Arşivinden seçili işleri, Türkiye’de performans temelli üretimleri odağına alan Sahnede 90’lar sergisinde sunuldu. Moni’nin kayıt altına alınan ve arşivde sunulan işleri üzerinden, Ankara’daki öğrencilik yıllarından 1992’de New York’a taşındığı döneme kadarki üretimine kronolojik bir bakış sunmayı amaçlayan bu yazı, 21 Ocak 2023’te sanatçı ile Salt Beyoğlu’nda gerçekleştirilen söyleşinin hazırlıkları sırasında kaleme alındı.

Türkiye’de 1980’lerin ikinci yarısından itibaren özellikle genç sanatçılara alan açan ifade biçimleri olarak yaygınlaşan performans ve happening gibi pratiklerin Ankara’daki ilk temsilcilerinden olan Moni, çoğu zaman kamuya açık alanlara taşan ve katılım talep eden provokatif işler üretir. Moni, öğrenim gördüğü Hacettepe Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü’nü 1985 yılında yarıda bırakır ve aynı üniversitenin Resim Bölümü’nde eğitimine devam eder. Beytepe’deki Hacettepe Üniversitesi kampüsü öğrenciliği süresince (1986-1990) üretiminin merkezi hâline gelir. Sanatçının pek çok işine ilham kaynağı olan kampüs, duvar resimlerine, buluntu malzemelerle gerçekleştirdiği pek çok müdahaleye ve enstalasyona ev sahipliği yapar.


Otobiyografisinde¹ “atık objeler, kıyıdaki düşünceler, kitapta kalan kavramlar üzerinde durmaya” başladığını belirten sanatçı, 1987’de bir binanın çatısında sunduğu Kaos enstalasyonunda karton yumurta paketleri, tek kullanımlık içecek bardakları gibi atık malzemeleri bir araya getirir. Ertesi yıl, topladığı mukavva kutularla duvarlar, engeller ve geçitler ördüğü Atık Direnç (1988) ile yoldan geçenleri de dâhil ederek müzik eşliğinde bir müdahale gerçekleştirir.



Sanatçının Hacettepe’de öğrenim gördüğü dönem aynı zamanda 12 Eylül’ün sosyal ve siyasi yaşamın yanı sıra gazetecilikte de etkisini sürdürdüğü, basında otosansürün devam ettiği yıllardır. Moni sanat haberlerinin basında yer almamasına bir tepki olarak Kültür Ağacı (1988) işini sunar. Kaos ve Atık Direnç‘teki gibi buluntu malzemeleri bu işinde de değerlendiren sanatçı, günlük gazete ve dergileri ağaca asarak yoldan geçenlerin dikkatini çekmeyi amaçladığı bir kiosk yaratır.


Moni öğrenciliği sırasında uluslararası pek çok sanatçının üretimiyle Ankara’daki Alman Kültür Merkezi ve Amerikan Kültür Merkezi’nin kütüphanelerindeki kitaplar aracılığıyla tanıştığını ifade eder.² Bu mekânlarda gerçekleşen sergi ve etkinliklerin yanı sıra İstanbul’da düzenlenen Seretonin (1989 ve 1992) gibi dönemin çığır açan sergilerinin, iki boyutlu resmin ötesinde bir sanat pratiğinin mümkün olduğuna dair izlenimler bıraktığından bahseder. Bu düşünceleri sorguladığı dönemde hocası Turan Erol’un karışık malzeme ile geleneksel resmin dışında gerçekleştirilen işler için verdiği “kaldırın bu pislikleri” tepkisine karşılık Güzel Sanatlar Fakültesi’nin koridorlarında Pislik (1988) işini sergiler.


Moni’nin sanatın teorisine ve tarihine ilgisi, estetik ve sanatsal problemler üzerine düşünme eğilimi enstalasyondan performansa farklı alanlarda üretiminin bir parçası olur. İzleyiciyi şaşırtmayı, düşündürmeyi ve işin icrasına dâhil etmeyi amaçlar. Sanatın tüm topluma hitap ettiğine ve günlük yaşamın bir parçası olduğuna dair görüşlerini işleriyle pekiştirir. Bir Beytepe Düşü (1988) isimli müdahalesinde sunduğu renkli pencerelerle izleyiciyi de katarak Beytepe’deki üniversite kampüsü için bir öneri geliştirir: “Okuduğumuz, yaşadığımız bu yerin en can alıcı, en iç açıcı renklerle boyanmasını öneriyorum. Giderek, bütün evlerin, özel ve devlete ait yapıların, en cesaretli tasarımlara dönüştürülmesini, işlev kadar renk ve biçim gücünün ayrımsanmasını öneriyorum.”³


Sokak, Moni’nin işlerindeki en kritik ögelerden biridir. “Sergi salonlarını sokağa dönüştürmek istediğim için kapatıyorlar bana. Yoksa cici cici resimler yapacak olsam, verecekler. Kötü resim yapmıyorum çünkü”⁴ diye dile getirdiği, çoğu olumsuz sonuçlanan resmî mekân başvuru talepleri⁵ ve duvarların arasına sıkışma kaygısı, sanatçının sokakları mekân olarak kullanmasına önayak olur. Bu işlerden biri olan Sakarya Destanı‘nda (1988) sanatçı tuvali boylu boyunca Sakarya Caddesi’ne serer ve “o kesinlikle bir resim değil!”⁶ diye uyardığı izleyiciyi işe dâhil eder. İş, tuvalin etrafında toplananların beze düşen gölgelerinin konturlarını çizip renklendirdiği doğaçlama bir eyleme dönüşür. Burada ortaya çıkan 20-30 metre uzunluğundaki resim metreyle satılmak üzere Mutadis Mutandis (1989) sergisinde sunulur. Celal Bayar (Gar) Alt Geçiti’nde gerçekleşen bu sergi, resimlerin yanı sıra yine izleyici katılımı talep eden Ölümü Düşünmeden Ölüyü Düşlemek (1989) başlıklı happening‘e de ev sahipliği yapar. Sanatçının, Christo’nun “sarma” eyleminden ⁷ etkilenerek öne sürdüğü bu iş katılımcıların doğaçlama bir şekilde kendilerini beyaz bezlere sardığı bir ölümle yüzleşme ayinine dönüşür.




Sakalın Hikâyesi‘nde (1989) ise sıradan bir tıraş olma eylemini performansa dönüştürerek kendini fotoğraflar. Bunu izleyici katılımıyla icra ettiği işlerden farklı olarak dokümantasyonu üzerinden aktarır. Ertesi yıl Abdi İpekçi Parkı’ndaki (Ankara) Eller heykelini gazlı bezle sardığı Eller Eller (1990) performansı dönemin gazetelerine “Sokak Ressamı ‘MONİ’nin Gözaltı Sergisi”, “Burası Hyde Park Değil”, “Karakolda Biten Sanat” gibi başlıklarla⁸ konu olur. Tuna Atabinici’nin saksafonla eşlik ettiği, bir masada da sanatçının Moni ‘89 başlıklı işleri hakkında metin ve görselleri içeren kataloğun yer aldığı performans sırasında sanatçı ve Atabinici sorgulanmak üzere karakola götürülür. Geçmişten gelen Moni aile adını “Salim Özgilik”in başına ilave ederek kullandığı mahlasının şüphe yarattığı sürecin ardından serbest bırakılırlar.


Malzeme ile karşılaşma anı Moni’nin işlerinin ortaya çıkmasında kritik bir rol oynar. Sanatçının Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin deposunda rastladığı eski itfaiye ekipmanları 21. Yüzyıldaki Olası Bir Yangını Söndürme Önerisi‘ni (1990) gerçekleştirmesine ilham verir. Hızla şehirleşen başkentin çorak bir arazisinde beliren Botanik Park ve şehrin simgesi hâline gelen Atakule’ye ithafen teatral bir yangın söndürme önerisi geliştirir.


Moni, sokakta, kamuya açık alanlarda sunduğu üç boyutlu düzenlemeler, performans ve happening‘lerle üretimine istikrarlı bir şekilde devam ettiği dönemde Ankara ve İstanbul Töbank Sanat Galerisi’nde peş peşe Party ve BüxYü adlı iki sergi (1990) gerçekleştirir. İşlerinde izleyiciyi etkilemeyi ve mekânla bütünleşmeyi ön planda tutan sanatçı, atölyede biriktirdiği malzemelerle bu mekânlara özgü düzenlemeler yapar. Galeri olmasının sokaktan bir farkı olmadığını dile getiren sanatçı, düzenlemeleri de tıpkı performanslar gibi geçici olarak bir araya gelen ve sergi bitince sonlandırılacak bir süreç olarak değerlendirir ve işleri çöpe atar.⁹


Töbank Sanat Galerisi’ndeki bu sergilerden sonra askere giden Moni, 1992’de New York’a taşınır. Buradaki üretiminde buluntu malzemeden işler, yerleştirmeler, yağlı boya resimler yapmaya devam eder. Müze çalışmaları üzerine yüksek lisans öğrenimi gören sanatçı Hacettepe döneminden bu yana devam eden; sadece sanatın icrasına değil, aynı zamanda sanat tarihi ve teorisini öğrenmeye, anlamaya ve sorgulamaya odaklı tutumunu sürdürür. Batı merkezli sanat tarihi yazımına tepki olarak ürettiği Bedrettin Cömert’e İthaf (1995-1996) işiyle bunu pekiştirir. New York’ta da performanslar ve happening‘ler gerçekleştirmeye devam eder.


- - -

Sezin Romi, Salt’ın Kütüphane ve Arşiv Yönetmeni’dir. Salt Araştırma’daki kütüphane çalışmalarının yanı sıra sanat arşivlerinin erişime açılması için gerekli süreç ve araştırmaları yürütmekte; kurumun Türkiye sanat araştırmaları kapsamında gerçekleştirdiği çeşitli proje ve programlarda yer almaktadır. Aralarında O zamanlar konuşuyorduk (2013), Mütevazı Bir Miras - Nilgün Özayten Kitabı (2013) ile İpek Duben Yazı ve Söyleşileri 1978-2010‘un (2016) da bulunduğu e-yayınları yayıma hazırlayan Romi, İsmail Saray (Salt, 2018), Sentez ve Montaj: Özer Kabaş Yazıları (Salt, 2022) ve Stories and Threads: Perspectives on Art Archives (L’Internationale Online, 2022) yayınlarının eş editörüdür.

• 1.
  Sanatçının Moni '89 kataloğundaki otobiyografisi, 1989. Salt Araştırma, Moni Salim Özgilik Arşivi.
• 2.
  Sanatçı ile Salt Beyoğlu'nda gerçekleştirilen söyleşi, 21 Ocak 2023.
• 3.
  Sanatçının Bir Beytepe Düşü hakkında yazdığı metin, 1 Aralık 1988. Salt Araştırma, Moni Salim Özgilik Arşivi.
• 4.
  Asuman Suner, "Moni 89", Sokak, 10 Aralık 1989. Salt Araştırma, Moni Salim Özgilik Arşivi.
• 5.
  Sanatçının Moni '89 kataloğundaki otobiyografisi.
• 6.
  Moni '89 kataloğu.
• 7.
  Christo ve Jeanne-Claude, The Pont Neuf Wrapped (Pont Neuf'un Paketlenmesi), Paris, 1985. Salt Araştırma'daki Mustafa Altıntaş Arşivi'nde işin kurulumuna dair fotoğraflara erişilebilir.
• 8.
  İlgili haberler için bkz. Cengiz Özkan, "'Burası Hyde Park Değil'", Sokak, 1 Nisan 1990, ss. 40-41 ve Vahit Aras (sanatçıyla söyleşi), "Karakolda Biten Sanat", Nokta, 8 Nisan 1990, ss. 43-44. Salt Araştırma, Moni Salim Özgilik Arşivi.
• 9.
  Oya Ayman Büber, "'Bu İşler Sergiden Sonra Çöpe Atılacak'", Güneş Gazetesi, 22 Kasım 1990.