"Acaba kısmetinizde ne var...": Türkiye'de Banka İkramiye Evleri Fenomeni*

1930’larda ortaya çıkan “banka ikramiye evleri” fenomeni, bankaların sadık müşterilerine, banka hesaplarına belirli bir miktarda para yatırma veya hesaplarında belirli bir miktarda para bulundurma garantisi karşılığında çekilişle ev vermeleri olarak tanımlanabilir. Sermayesi düşük olan yeni kurulmuş özel bankalar böylece potansiyel müşterileri “ikramiyeli banka hesabı” açmaya ikna ederek hem müşteri hem de sermaye kazanmış olur. Bu hesaplar asgari para yatırma ve hesabın açık tutulması gereken asgari süre gibi birtakım düzenlemeleri de içerir. Hâlihazırda çok fazla konut olmadığından, bankalar bu konutların inşasına yönelik mimar görevlendirilmesi, tasarım ve şantiye takibi gibi süreçleri de yürütmüşlerdir. 1944-1973 yıllarında yaygınlaşan ve Türkiye’deki sivil mimarlık ile barınma kültürüne önemli etkisi olan banka ikramiye evleri, çoğunlukla İstanbul, Ankara ve İzmir gibi nüfusu yoğun büyük şehirlerde inşa edilse de, daha küçük şehirlerde de birtakım örneklere rastlanır.

Türkiye İş Bankası, 1930 yılında para ikramiyesi vererek Türkiye’de ikramiye çekilişi yapan ilk bankadır. Önceleri altın, küçük ev eşyaları gibi ikramiyeler dağıtan bankalar, zamanla yazlık ev, köşk ve apartman daireleri de dağıtmaya başlar. İkramiye evi çekilişleri 1950’lerde zirve noktasına ulaşarak önemli sayıda konutun inşa edilmesini sağlarken, İstanbullular köyden kente göç ve konut stoku kıtlığı sebebiyle konut satın almak, hatta kiralamakta güçlük yaşamaktadır. Bu sebeple ikramiye evleri vatandaşlardan büyük ilgi görür ve bankalar arasında sıkı bir “ikramiye evleri yarışı” ortaya çıkar. Önde gelen reklam ajansları ve ünlü grafik tasarımcılar ikramiyelerin duyurulduğu tanıtımları üstlenir. Reklam panoları ve banka şubelerine asılan ikramiye evi ilanları banka müşterilerine düzenli olarak postalanır. Potansiyel müşterileri ikna etmek amacıyla, ikramiye evlerinin detaylı çizimleri ve fotoğraflarına da yer verilen bu ilanların grafik kalitesi ve yaygınlığı kamuoyunun ilgisini pekiştirir. Büyük tiyatrolarda birtakım kültürel etkinliklerin parçası olarak gerçekleştirilen ikramiye evi çekilişleri vatandaşların hafızasında iz bırakır.

Hem daha fazla konut inşa etmek hem de kârlılığı artırmak için bankalar stratejik olarak inşa maliyetlerini düşürmeyi hedeflemiştir. Bu sebeple tek katlı küçük kır evleri, iki daireli konutlardan oluşan apartmanlar ve düşük maliyetli sıra evler, yeni kurulmuş mahallelerde ve şehrin çeperlerinde inşa edilmiştir. Konutlarda çoğunlukla dönemin konutlaşma ve iç mimari eğilimleri ile uyumlu, yenilikçi ve ekonomik malzemeler tercih edilmiş; ideal konutun modern görünümünü yansıtmak üzere vinil yer kaplamaları, cam mozaik banyo seramikleri (bir diğer adıyla “betebe”) ve lamine (yaygın adıyla “formika”) kaplamalı mutfak dolapları kullanılmıştır. Meşhur mimarların tasarım ve yapım sürecine dâhil olduğu bazı ikramiye evleri ise sivil mimari mirasın ayrıksı ve sıra dışı örnekleri olarak kayda geçmiştir.


Yapılı çevrenin gündelik hayatın fiziksel, kültürel ve sosyal boyutları üzerinde inkâr edilemez bir etkisi vardır. Banka ikramiye evleri fenomeni, bankaların fiziksel varlıklar aracılığıyla kentsel doku üzerinde ve ilanlar aracılığıyla görsel kültür üzerinde izi sürülebilecek birtakım etkiler bırakmasını sağlamıştır. Gündelik hayatın enformel kaynakları mimarlık tarihinin kısıtlamalarından arındırılıp daha geniş bir alanda işlerlik kazandıkça, sadece banka ikramiye evlerinin kendisi değil, bu fenomen ile alakalı her türden görsel kültür ögesi (posterler, broşürler, el ilanları, reklamlar) akademik araştırmanın önemli bir unsuru hâline gelmiştir. Fotogerçekçi illüstrasyonlar, plan çizimleri, konum belirten krokiler ve tanımlayıcı reklam metinleri, mevcut banka ikramiye evlerinin değişimini tespit etmek ve yıkılmış olanların mimari niteliğini saptamak açısından işlevseldir. Söz konusu belgeler sadece mimari bilgiler sağlamakla kalmaz, içerdikleri mesajlar ve kullanılan imajlar ile dönemin gündelik hayatının görsel kültürdeki izlerini yansıtır.


Osmanlı Bankası’nın posterinde, papatya falı bakan modern giyimli bir kadın, banka ikramiye evi çekilişlerini konut, talih ve zenginlik ilişkisi üzerinden temsil etmektedir. Ülkedeki ekonomik zorluklar ve konut stoku yetersizliği sebebiyle genç Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının geleceği ve refahı bankalara, bankacılık faaliyetlerine ve tasarruf alışkanlıklarına bağlıdır. Bankalar ise reklamlarında tasarruf alışkanlıklarına özellikle vurgu yaparak yastık altında tutulan birikimlerin banka sermayesine katılımını teşvik etmektedir. Bu temalar ve dönemin toplumsal eğilimleriyle uyumlu olarak, reklamda yer alan kişi de heyecan ve coşkuyla (çünkü gülümsemektedir) kısmetinde ne olduğunu merak etmektedir.

*İlk olarak eabh (The European Association for Banking and Financial History) Bulletin’ın 2023 tarihli “Posters in Finance” sayısında İngilizce yayımlanan bu yazıda Duygu Yarımbaş, Umut Şumnu ve Ece Akay Şumnu’nun 2014 yılında Salt Araştırma Fonları’yla desteklenen “’Şimdi Bir Yuva Sahibi Olmanın Zamanıdır’: Türkiye’de Banka İkramiye Evleri Olgusu” başlıklı araştırma projesinden elde edilen verilerden faydalanılmıştır.

- - -

Duygu Yarımbaş, 2014 yılından beri Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nde araştırma görevlisi olarak çalışmaktadır. 2004’te aynı üniversitenin Mimarlık Bölümü’nden mezun olan Yarımbaş, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimari Tasarım Doktora Programı’nda araştırmalarına devam etmektedir. 2018-2019 yıllarında Fulbright Akademik Araştırma Bursu ile Illinois Institute of Technology’de davetli araştırmacı olarak incelemelerde bulunmuş; 2014 yılında “’Şimdi Bir Yuva Sahibi Olmanın Zamanıdır: Türkiye’de Banka İkramiye Evleri Olgusu” projesi ile Salt Araştırma Fonları tarafından desteklenen araştırmacılar arasında yer almıştır. Akademik ilgi alanları domestisite, kolektif hafıza, kent ve kentte gündelik pratikler konularını içermektedir. Merve Çaşkurlu ve Merve Şahin ile kurdukları co-lexer bünyesinde sanal gerçeklik, mekân ve sanat arakesitinde çalışmalarını sürdürmektedir.