"Güzelleşen İstanbul": 1940'larda İmar Faaliyetleri

Cumhuriyet’in ilanından sonra ülke genelindeki imar çalışmaları ivme kazanır. 1923’ten itibaren İstanbul ve Ankara’nın mimari ve kentsel anlamda yeniden planlanması için birçok meslek insanı ile çalışılmış olsa da, İstanbul için hem teorik hem pratik açıdan en kapsamlı çalışmalar 1930’larda başlar. Bu yıllardan itibaren İstanbul’un yeniden planlanması için gereken çalışmaları Henri Prost organize eder. Planlamalara dair teorik çalışma ve uygulama süreci 1950’li yıllara dek sürer.

Söz konusu imar projeleri, İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı, Lütfi Kırdar’ın İstanbul Belediye Başkanı görevinde olduğu 1940’lı yıllarda yoğunlaşır. Şehrin eski yerleşim bölgeleri ve tarihî eserleri detaylı bir bakım sürecinden geçerken, bazı bölgeler yerini yeni yerleşimlere bırakır. Bu yıllarda İstanbul Millî Eğitim Müdürlüğü ve İstanbul Belediyesi bünyesindeki bürolar tarafından hazırlanıp basılan bazı kitapçıklar, imar çalışmalarını aktaran yayınlar olarak dikkat çeker. Güzelleşen İstanbul (1944), Yenileşen İstanbul (1947) ve Cumhuriyet Devrinde İstanbul (1949), bu yayınlardan öne çıkanlar arasındadır.

Kitapçıkların büyük bir kısmında 1930’ların sonundan 1940’ların sonuna dek yapılan şehircilik, altyapı ve mimarlık icraatları ile ilgili metinler ve görseller ön plandadır. Hepsi, İstanbul’un tarihî ve kültürel değerine dikkat çekmekte; şehrin geleceği için yapılan planlamalar ile uygulamaların önemine değinmektedir.

Örneğin İstanbul Belediyesi tarafından hazırlanan ve Belediye Matbaası tarafından basılan Yenileşen İstanbul adlı kitapçık, 1939-1947 yıllarında yapılan çalışmaları konu alır. Yazarının kim olduğu bilinmeyen metinler “hikâye anlatımı” (storytelling) metoduyla yazılmıştır. Kitapçıkta benimsenen dil İstanbul Belediyesi’ni bir karakter olarak sunar ve doğrudan okuyuculara seslenir.


1944 tarihli Güzelleşen İstanbul da benzer bir şekilde, çoğunlukla 1940’larda gerçekleşen imar ve planlama faaliyetlerini okuyucuya aktarır. Suriçi’nde, Boğaziçi’nde ve kentin iç bölgelerinde yürütülen çalışmalar, bölgelerin eski ve yeni fotoğraflarını karşılaştırmalı olarak sunar. Cumhuriyet’in 20. yılına özel olarak hazırlanan yayında emeği geçenler arasında Abidin Daver, Sefa Günay ve Mazhar Nazım Resmor’un bulunduğu bu çalışma, İstanbul Maarif Matbaası’ndan çıkar. 1943 yılında İstanbul Belediyesi Neşriyat ve İstatistik Müdürlüğü’ne tayin olan gazeteci ve siyasetçi Abidin Daver’in, kitapçıkta yer alan imar işlerinin okuyucuya aktarılmasında önemli bir yeri olduğu düşünülebilir.


Sayfa düzeni ile birlikte fotoğraflar üzerindeki grafik çalışmaları, tipoloji kullanımı, istatistiki illüstrasyonlar ve kolajlar, döneminin tasarım anlayışını yansıtan görsel unsurlar olarak dikkat çeker. Yayında kullanılan bu grafik tasarım çalışmalarının muhtemel müellifi olan Mazhar Nazım Resmor, Cumhuriyet döneminin öne çıkan sanatçılarından biridir. Sanayi-i Nefise Mektebi (İstanbul) ve École nationale supérieure des Arts Décoratifs’te (Paris) eğitim gören Resmor, 1930’lu yıllarda Türkiye’ye döner ve tanınan bir tasarımcı, çizer, zanaatkâr olur.


Güzelleşen İstanbul adlı kitapçıkta, 1910’lu yıllarda Rusya’dan Türkiye’ye göçmüş olan ve İstanbul’da fotoğrafçılık mesleğini sürdüren Veli Demir Sender’in çektiği ve yüksek ihtimalle kendisinin renklendirdiği “V. Sender” imzalı kent fotoğraflarına da yer verilir.¹


İstanbul Millî Eğitim Basımevi tarafından 1949’da yayımlanan Cumhuriyet Devrinde İstanbul başlıklı kitapçık ise ağırlıklı olarak önceki iki yayının kapsadığı imar çalışmalarına yer vermekle birlikte, 1940’ların sonunda çekilmiş fotoğrafları da daha geniş bir kapsamla okuyuculara sunar. Yayında emeği geçen meslek insanları bilinmese de, Mazhar Nazım Resmor’un grafik çalışmalarına yakın üsluptaki illüstrasyon ve kolajlar, bu kitapçıkta da dikkat çeken unsurlardandır.


Erken Cumhuriyet döneminin idealleri ve değerleri doğrultusunda kentin ve ulusal kimliğin inşası ile modernizasyon sürecinin seyrine dair detaylı bir anlatı sunan bu kitapçıklar, içerdiği fotoğraf, illüstrasyon ve grafik tasarım çalışmalarıyla dönemin tasarım yaklaşımına dair de ipuçları barındırır. İstanbul’un çeperlerinin genişlemesi ve nüfus yoğunluğunun artmasıyla birlikte kent mekânlarını şekillendiren sosyopolitik ve ekonomik faktörleri gündeme getiren bu anlatılarda, mimari, toplum, yapılı çevre arasındaki ilişkilerin izi sürülebilir.

- - -

Yazıda incelenen yayınlara Salt Araştırma Mimarlık ve Tasarım Arşivi bünyesindeki Hayati Tabanlıoğlu Arşivi‘nden erişilebilir.

• 1.
  Asıl ismi Vladimir Zinder olan ressam ve fotoğrafçı hakkında bir yazı için bkz. Orkun Dayıoğlu, "Kent Fotoğrafçılığında Bir Özne: Foto Sender", Salt Blog, 22 Aralık 2022, https://saltonline.org/tr/2517.