Osmanlı Bankası'nın Bursa'daki Tarihi
Agah Enes Yasa
27 Eylül 2024
1940’ların başında Osmanlı Bankası Bursa Şubesi
Fotoğraf: İhsan Celal Antel
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Fotoğraf: İhsan Celal Antel
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
1856’da İstanbul’da altı, İzmir’de dört kişiden ibaret mütevazı bir personel kadrosuyla faaliyetlerine başlayan Osmanlı Bankası, Anadolu kentlerindeki yapılanmasını 1863’te devlet bankası statüsü aldıktan sonra gerçekleştirir. Teşkilatlanmasını Beyrut, Galati (Boğdan) ve Bükreş ile sürdürür. Bankanın Halep, Selanik ve Edirne’de de şube açma girişimi söz konusu olur, fakat bu şehirlerin vadettiği iş potansiyeline rağmen müdüre yardımcı olmak üzere İngiliz topluluğundan bir heyet kurulamadığı gerekçesiyle bu girişim sonuçsuz kalır. İpek üretiminin büyük bir patlama yaptığı Bursa’da şube açma olasılığı da İstanbul’a fazla yakın olduğu gerekçesiyle bir kenara bırakılır. Osmanlı Bankası, bu süreçte taşrada doğrudan kendi şubelerini açarak maddi bir yükün altına girmek yerine, yerel iş insanlarının oluşturduğu temsilcilikler üzerinden dolaylı bir iş modelini kullanır.1
Banka, 1863’te sahip olduğu beş şubeye ertesi yıl Selanik, Larnaka, Aydın, Manisa ve Afyonkarahisar’ı da ekler. 1866’da Isparta’da bir alt şube açılır. Banka yönetimi tarafından Marsilya ve Bursa kentlerinde de yeni alt şubelerin açılması planlanır, ancak bundan kısa sürede vazgeçilir. Bankanın hâlen tam anlamıyla her yere yayılmış bir taşra teşkilatlanması yoktur. Bazı denemelerde gözlemlenen düşük kârlılık banka yönetimini hayal kırıklığına uğratmıştır. 17 Şubat 1875’te yapılan ve bankanın tarihi için de önemli olan imtiyaznameyi yenileyen anlaşma, vilayet merkezlerinde açılacak şubelerle bankanın ağını genişletmesini öngörür. Genel müdürlüğün kentlerde yaptığı saha çalışmaları sonucu ilk aşamada Rusçuk, Bursa ve Edirne’de şubeler açılırken Şam’da da Beyrut şubesine bağlı bir alt şube kurulur.2 Bu bakımdan, 1944’te yayımlanan İktisadi Yürüyüş Bursa Fevkalâde Sayısı‘nda yer aldığı üzere İstanbul ve İzmir’den sonra Bursa şubesinin 1866 gibi erken bir tarihte açıldığı bilgisinin geçerliliği bulunmamaktadır.3
O dönemde, Bursa’da koza mevsiminin başlangıcı olan mayıs ayı gelip çattığında, tüccarlar ile fabrikatörlerin ciddi bir nakit sıkıntısı ortaya çıkmaktadır. Kozanın parası peşin ödenmekte, fakat fabrikalar henüz yıl boyu çalışmadığı ve kuru koza keşfedilmediği için fabrikatörler ancak sezon sonunda nakit paraya ulaşmaktadır. Bu da koza tüccarına ödenecek nakit için pek adil olmayan bir faizle sarraflara borçlanmak demektir. Bu durumun farkında olan Osmanlı Bankası için Bursa’da bir şube açılması elzemdir. Özellikle ilerleyen yıllarda ekonominin dizginlerini eline alan Düyûn-ı Umûmiye’nin en önemli gelir kalemlerinden birisi olan ipekçiliğe yönelik olarak banka, Bursa’daki müşterilerini daha fazla desteklemeye başlayacaktır.
Tarım ve ticaretin yoğun olduğu Hüdavendigâr (Bursa) Vilayeti’nin diğer sancaklarında banka teşkilatı dolaylı olarak muhabirler aracılığıyla genişletilir. Fakat banka muhabirliği, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrindeki savaşlar ile uluslararası çalkantılardan doğan sosyal ve ekonomik buhran ortamında girişimcilere her zaman beklenen kazancı getirmez. Döneminin tanınmış tüccarlarından Bahaettinzade Mehmed Emin Bey’in, bankanın Mudanya muhabiri olarak girişimi de bu acı tecrübelerden biri olur. Zeytinyağı ve ipek ticaretiyle ilgilenen Mehmed Emin Bey, Mudanya nüfusunun yarıdan fazlasını oluşturan Rumların4 Mudanya’dan göç etmesinin ardından birçok borcun tahsilatını yapamaz ve iflas eder.5
Bursa’daki İtalyan topluluğundan Louis Valle’nin ölümü sonrası hesabında bıraktığı 440 liralık mirasın anlatıldığı bir belgedeki6 imzadan yola çıkarak, 1875’te açılan Bursa şubesinin ilk direktörünün A. Baker olduğunu öğreniyoruz. Bundan bahisle Bursa ve çevresindeki yabancı ülkelerin vatandaşlarının artık yerelde faaliyet gösteren Osmanlı Bankası’nı kullanmaya başladıkları söylenebilir. Örneğin Bursa’daki İtalyan Konsolosluğu’nun arşivinde 1875’ten itibaren vilayetin her yerinde vatandaşlardan toplanan verginin artık emanetçiler üzerinden değil, Osmanlı Bankası’na yatırılarak ödenmesi istendiği görülmektedir.7
1880 yılı itibarıyla Bursa’da görev yapmış müdür, müdür yardımcısı, kasiyer ve diğer bazı çalışanların adlarına ise Annuaire Oriental‘in çeşitli nüshalarından ulaşabiliyoruz.
Söz konusu dönemde birkaç Müslüman dışında tamamına yakını gayrimüslim ya da yabancı uyruklu olan şube çalışanları, Birinci Dünya Savaşı’yla birlikte bankadan tasfiye edilmeye başlar. Ermeniler için bu süreç daha erkene tarihlendirilebilir. Zira 1913’ün Mayıs ayından itibaren Bursa’daki bazı Ermeniler polis tarafından tutuklanmış, Orhaneli’ne götürülüp işkenceye maruz bırakılmıştır.8 Şubenin ambar müdürü Minas Fındıkyan (ya da Findekliyan), bu Ermenilerden biridir. 1915 Ağustos’unda, Bursa’da tehcir kanunun öngördüğü sevk işlemleri başlamadan birkaç ay evvel, cemaat içindeki önde gelen 400 Ermeni erkek, tutuklu bulundukları Orhaneli civarındaki bir vadiden başka bir yere nakledilirken milislerce kurşuna dizilerek katledilir.9 O kişiler arasındaki Osmanlı Bankası çalışanı Fındıkyan’ın akıbeti detaylı bir soruşturmaya konu olur, ancak bu soruşturmadan bir sonuç çıkmaz.10 Ayrıca 1915’ten kurtulup Kadıköy’e yerleşmeyi başarabilen karısı, devlete kocasının akıbetini öğrenmeye çalıştığı bir arzuhâl sunar. Bursa şubesinin kavası Aleksandır Boskoviç ise devlet aleyhinde bir hareketi bulunmamasına karşın “muhasım devlet” olarak tanımlanan Karadağ milliyetinden olması sebebiyle sürgün edilir.11
Bankanın Kullandığı Mekânlar
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi, 1883 yılında kentin ticaret hayatının en önemli merkezi olan Sırmakeş (şimdiki Koza) Hanı’nın 44 ve 49 numaralı mağazalarında yer almaktadır.12 Kesin bir bilgi bulunmasa da şubenin 1875’teki açılışından itibaren burada bulunduğu düşünülebilir. 1891’de ise Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Osmanlı Bankası Bursa Şubesi için hanın avlusunda birer baraka yaptırılır ve şube, sergilenen kozalar ile gün boyu hana girip çıkan yerli ve yabancı tüccarlar arasında faaliyetlerini sürdürür.13 Her türlü borsa işlemi, döviz alım satımı, cari ve mevduat hesap faaliyetinin yapılabildiği şubede, malların ekspertiz değerlerinin hesaplanması hizmeti verildiği gibi Avrupa ile Asya’daki her yere senet ve kredi mektupları gönderilebilmektedir.14 Bu hâliyle şube, Bursa finans hayatının küresel dünyaya açılan ilk kurumsal kimlikli yüzüdür.
1930’da hazırlanan Osmanlı Bankası Şubeleri Albümü‘nde görülen, pencerelerinde neo-gotik ögeler barındıran ve şıklığıyla bir bibloyu andıran çini bezeli yapının inşaat tarihi bilinmiyor. Ancak eldeki veriler ışığında varsayımda bulunmak mümkün. 1890’ların sonuna tarihlendirilebilecek, Bursa’daki önemli mekânları gösteren Plan General de Brousse başlıklı haritada bu bina yer almamaktadır ve binanın arsasının bulunduğu Orhan Meydanı, pazar yeri olarak adlandırılmıştır. Buradan yola çıkarak binanın 20. yüzyılın başında inşa edildiği düşünülebilir.
Osmanlı Bankası, bu binada ilk başlarda kiracıdır. Bu tercihin ardında muhtemelen inşaat masraflarından kaçınmak için binayı bir müteahhide yaptırması ve kiracı olarak kullanıp riski asgari düzeyde tutmak istemesi yatmaktadır. Fakat hesap dışı bir gelişme olur ve Kasım 1917’de Bursa’daki İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) üyeleri, bankanın sözleşmesini feshettirerek binayı sahibi Muhtar Bey’den satın alır.15 Mülkiyeti İTC’nin meşhur Kâtib-i Umûmîsi (Genel Sekreteri) Midhat Şükrü Bey’e geçen bina, cemiyetin Bursa Kulübü hâline getirilir. Ancak banka binanın alt katında, bu sefer cemiyetin kiracısı olarak faaliyetlerine devam eder.16
Mondros Antlaşması sonrası İTC’nin kendini feshetmesi ve ardından kurulan Teceddüt Fırkası’nın da hükümet tarafından kapatılarak İTC’den kalan taşınır ve taşınmaz mallara el konulması ile birlikte bina, orduya devredilir. 1920’den itibaren binanın nasıl işlevlendirileceğine dair bir araştırma sürecinin başladığı belgelerden takip edilebilmektedir. Nihayetinde Ankara Hükûmeti, Hüdavendigâr Vilayeti Defterdarlığı nezaretinde binanın satışı için bir müzayede düzenlenmesine karar verir.17 Bina, tespit edilen fiyatı 30 bin lira olmasına rağmen, yaşanan ekonomik buhranın da etkisiyle sadece içinde kiracı bulunan Osmanlı Bankası talip olunca, 20 bin lira bedelle bankaya satılır.18 İşin aslı, ekonomik ve siyasi anlamda belirsizliğin devam ettiği bir dönemde Osmanlı Bankası’nın mülk edinmesi hayli ilginç görünüyor. Eldeki belgeler ışığında bu girişime dair tatmin edici bir açıklamada bulunabilmek çok mümkün olmasa bile, önceden yapının tamamını kullanırken sonradan yalnız alt katla yetinmek zorunda kalmasının bankayı sıkıntıya uğratmış olduğu düşünülebilir. Eskisi gibi binanın tamamını kullanmak ve bir daha mülk sahipleriyle sorun yaşamamak için banka bu güçlüğe katlanmış olsa gerek.
Bankaya ait yukarıdaki fotoğrafta, yapının sol ve sağ cenahındaki levhalar ayrıca dikkat çekiyor. Binanın sağ penceresinin üzerinde İTC’nin Merkez-i Umûmî (Genel Merkez) üyesi Ziya Gökalp tarafından ortaya atılarak cemiyetin siyasal sloganları arasına katılan “Kudret vahdettir” ibaresinin hat ettirildiği levha; sol penceresinin üzerinde “Fert yok millet var” ibaresinin yer aldığı levha görülüyor. En üstte, alınlıktaki silik yazınınsa “İttihat ve Terakki Kulübü” olduğu tahmin edilebilir. Nitekim aşağıdaki fotoğrafta alınlıktaki yazının “Kulübü” kısmı okunabilmektedir.
10 Eylül 1922’de Yunan Ordusu Bursa’dan geri çekilirken şube binasının bahçesine iki yangın bombası atmış; alevler banka çalışanları tarafından erkenden fark edilince felaketin önüne geçilmiştir.19 1924 yılına gelindiğinde, Koza Hanı’nın bankaya bakan tarafında eski Osmanlı Bankası çalışanı İnegöllüzade Saffet Efendi tarafından İş Bankası Bursa Şubesi kurulur.20 Onu, aynı civarda açılan sigorta acenteleri ile diğer bankaların alt şubeleri takip eder. Orhanboğazı olarak isimlendirilen bu bölge, erken Cumhuriyet Bursa’sının finans merkezi hâline gelir ve Bankalar Caddesi21 adını alır.
1934 yılında yapılan tadilatta şube binasının Koza Hanı’na bakan merdivenleri yıkılarak buradaki giriş kapatılır. Merdivenler yerine, bodrum katına bağlanan bir dükkân vitrini oluşturulur. Atatürk Caddesi’ne bakan, Art Deco üslubunda yeni bir giriş yapılır ve yapının üst katına artık buradan girilir. İlerleyen yıllarda alt kata Bursa Pazarı adlı meşhur kumaş mağazası kiracı olarak yerleşir ve bina yıkılana kadar burada kalır.
Bu bina, Cumhuriyet tarihinin ilk banka soygunu olarak kayda geçen bir olaya da şahitlik eder. Ekim 1932’de asker kılığına girmiş iki hırsız, bankanın kasalarından birinde bulunan 3.450 lirayı alıp kaçmış; içinde 100 bin lira olan diğer kasa, bir memurun “Anahtar Gemlik’e giden bir arkadaşımızın yanında” demesiyle kurtulmuştur. Yalnız Bursa’da değil, tüm Türkiye’de şok yaratan bu gangster tipi soygun günlerce basında geniş yankı bulur.22
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi, 1970’lerde tarihî binasından Atatürk Caddesi üzerindeki Kent Oteli’nin yanında yer alan sekiz katlı bir yapıya taşınır. Tarihî binanın akıbeti ise 1980 darbesi sonrası Bursa’ya belediye başkanı olarak atanan Ekrem Barışık’ın, kentin tarihî yapılarının restorasyonu ve çevre düzenlemelerine ilişkin geliştirdiği projelerle değişir. Koza Hanı ve Orhan Meydanı için önerilen proje kapsamında Osmanlı Bankası’nın eski binasının yıkılması öngörülür, ancak yapının tarihî nitelik taşıyıp taşımadığı o dönem için tartışma konusu olur. Anıtlar Kurulu ilk başta projeyi reddeder. İki yıla yayılan sürecin ardından Eylül 1984’te bina yıkılır.23 Yıkılan binanın arsasının bir kısmına Orhan Camii karşısındaki yer altı çarşısı, bir kısmına da meydana yapılan havuz denk gelir. O günden bugüne meydan aynı görünümünü korumaktadır. Reklam ilanlarından anlaşıldığı üzere24 Osmanlı Bankası’nın Bursa Merkez Şubesi, 2001’de Garanti Bankası ile birleşme sürecine dek, 1970’lerde taşındığı binada faaliyetlerini sürdürür.
Osmanlıca belgeler üzerine teşrikimesai yaptığım sevgili Furkan Arslan’a, yazıyı notlandıran Burak Arslanmirza’ya ve banka arşivinden araştırarak hikâyeyi aydınlatacak önemli bilgileri benimle paylaşan Lorans Tanatar Baruh’a teşekkür ederim.
- - -
Agah Enes Yasa (2003, Bursa), Bursa’daki lise eğitimin ardından Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü’nde lisans eğitimine başladı. Toplumsal Tarih, K24, Manifold, Agos gibi çeşitli platformlarda araştırma yazıları yayımlandı. Anadolu’nun 19. ve 20. yüzyıllarda sosyo-ekonomik açıdan gelişimini inceleyen “Anatolia: 19th Century” adlı dijital beşeri bilimler projesinde çalışıyor ve Bursa Büyükşehir Belediyesi ile kent tarihini katmanlar hâlinde göstermeyi amaçlayan “Bursa Bellek Haritası” projesini yürütüyor.
Banka, 1863’te sahip olduğu beş şubeye ertesi yıl Selanik, Larnaka, Aydın, Manisa ve Afyonkarahisar’ı da ekler. 1866’da Isparta’da bir alt şube açılır. Banka yönetimi tarafından Marsilya ve Bursa kentlerinde de yeni alt şubelerin açılması planlanır, ancak bundan kısa sürede vazgeçilir. Bankanın hâlen tam anlamıyla her yere yayılmış bir taşra teşkilatlanması yoktur. Bazı denemelerde gözlemlenen düşük kârlılık banka yönetimini hayal kırıklığına uğratmıştır. 17 Şubat 1875’te yapılan ve bankanın tarihi için de önemli olan imtiyaznameyi yenileyen anlaşma, vilayet merkezlerinde açılacak şubelerle bankanın ağını genişletmesini öngörür. Genel müdürlüğün kentlerde yaptığı saha çalışmaları sonucu ilk aşamada Rusçuk, Bursa ve Edirne’de şubeler açılırken Şam’da da Beyrut şubesine bağlı bir alt şube kurulur.2 Bu bakımdan, 1944’te yayımlanan İktisadi Yürüyüş Bursa Fevkalâde Sayısı‘nda yer aldığı üzere İstanbul ve İzmir’den sonra Bursa şubesinin 1866 gibi erken bir tarihte açıldığı bilgisinin geçerliliği bulunmamaktadır.3
O dönemde, Bursa’da koza mevsiminin başlangıcı olan mayıs ayı gelip çattığında, tüccarlar ile fabrikatörlerin ciddi bir nakit sıkıntısı ortaya çıkmaktadır. Kozanın parası peşin ödenmekte, fakat fabrikalar henüz yıl boyu çalışmadığı ve kuru koza keşfedilmediği için fabrikatörler ancak sezon sonunda nakit paraya ulaşmaktadır. Bu da koza tüccarına ödenecek nakit için pek adil olmayan bir faizle sarraflara borçlanmak demektir. Bu durumun farkında olan Osmanlı Bankası için Bursa’da bir şube açılması elzemdir. Özellikle ilerleyen yıllarda ekonominin dizginlerini eline alan Düyûn-ı Umûmiye’nin en önemli gelir kalemlerinden birisi olan ipekçiliğe yönelik olarak banka, Bursa’daki müşterilerini daha fazla desteklemeye başlayacaktır.
Tarım ve ticaretin yoğun olduğu Hüdavendigâr (Bursa) Vilayeti’nin diğer sancaklarında banka teşkilatı dolaylı olarak muhabirler aracılığıyla genişletilir. Fakat banka muhabirliği, Osmanlı İmparatorluğu’nun son devrindeki savaşlar ile uluslararası çalkantılardan doğan sosyal ve ekonomik buhran ortamında girişimcilere her zaman beklenen kazancı getirmez. Döneminin tanınmış tüccarlarından Bahaettinzade Mehmed Emin Bey’in, bankanın Mudanya muhabiri olarak girişimi de bu acı tecrübelerden biri olur. Zeytinyağı ve ipek ticaretiyle ilgilenen Mehmed Emin Bey, Mudanya nüfusunun yarıdan fazlasını oluşturan Rumların4 Mudanya’dan göç etmesinin ardından birçok borcun tahsilatını yapamaz ve iflas eder.5
Mehmet Emin Bey’e ait bir evraktaki antet detayı
Yazarın izniyle
Yazarın izniyle
Bursa’daki İtalyan topluluğundan Louis Valle’nin ölümü sonrası hesabında bıraktığı 440 liralık mirasın anlatıldığı bir belgedeki6 imzadan yola çıkarak, 1875’te açılan Bursa şubesinin ilk direktörünün A. Baker olduğunu öğreniyoruz. Bundan bahisle Bursa ve çevresindeki yabancı ülkelerin vatandaşlarının artık yerelde faaliyet gösteren Osmanlı Bankası’nı kullanmaya başladıkları söylenebilir. Örneğin Bursa’daki İtalyan Konsolosluğu’nun arşivinde 1875’ten itibaren vilayetin her yerinde vatandaşlardan toplanan verginin artık emanetçiler üzerinden değil, Osmanlı Bankası’na yatırılarak ödenmesi istendiği görülmektedir.7
Bursa İtalyan Konsolosluk Evrakı, Dosya: 10, Belge No: 27
Bursa Gazeteciler Cemiyeti Arşivi
Bursa Gazeteciler Cemiyeti Arşivi
1880 yılı itibarıyla Bursa’da görev yapmış müdür, müdür yardımcısı, kasiyer ve diğer bazı çalışanların adlarına ise Annuaire Oriental‘in çeşitli nüshalarından ulaşabiliyoruz.
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi çalışanları, 1906
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Söz konusu dönemde birkaç Müslüman dışında tamamına yakını gayrimüslim ya da yabancı uyruklu olan şube çalışanları, Birinci Dünya Savaşı’yla birlikte bankadan tasfiye edilmeye başlar. Ermeniler için bu süreç daha erkene tarihlendirilebilir. Zira 1913’ün Mayıs ayından itibaren Bursa’daki bazı Ermeniler polis tarafından tutuklanmış, Orhaneli’ne götürülüp işkenceye maruz bırakılmıştır.8 Şubenin ambar müdürü Minas Fındıkyan (ya da Findekliyan), bu Ermenilerden biridir. 1915 Ağustos’unda, Bursa’da tehcir kanunun öngördüğü sevk işlemleri başlamadan birkaç ay evvel, cemaat içindeki önde gelen 400 Ermeni erkek, tutuklu bulundukları Orhaneli civarındaki bir vadiden başka bir yere nakledilirken milislerce kurşuna dizilerek katledilir.9 O kişiler arasındaki Osmanlı Bankası çalışanı Fındıkyan’ın akıbeti detaylı bir soruşturmaya konu olur, ancak bu soruşturmadan bir sonuç çıkmaz.10 Ayrıca 1915’ten kurtulup Kadıköy’e yerleşmeyi başarabilen karısı, devlete kocasının akıbetini öğrenmeye çalıştığı bir arzuhâl sunar. Bursa şubesinin kavası Aleksandır Boskoviç ise devlet aleyhinde bir hareketi bulunmamasına karşın “muhasım devlet” olarak tanımlanan Karadağ milliyetinden olması sebebiyle sürgün edilir.11
Bankanın Kullandığı Mekânlar
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi, 1883 yılında kentin ticaret hayatının en önemli merkezi olan Sırmakeş (şimdiki Koza) Hanı’nın 44 ve 49 numaralı mağazalarında yer almaktadır.12 Kesin bir bilgi bulunmasa da şubenin 1875’teki açılışından itibaren burada bulunduğu düşünülebilir. 1891’de ise Düyûn-ı Umûmiye İdaresi ve Osmanlı Bankası Bursa Şubesi için hanın avlusunda birer baraka yaptırılır ve şube, sergilenen kozalar ile gün boyu hana girip çıkan yerli ve yabancı tüccarlar arasında faaliyetlerini sürdürür.13 Her türlü borsa işlemi, döviz alım satımı, cari ve mevduat hesap faaliyetinin yapılabildiği şubede, malların ekspertiz değerlerinin hesaplanması hizmeti verildiği gibi Avrupa ile Asya’daki her yere senet ve kredi mektupları gönderilebilmektedir.14 Bu hâliyle şube, Bursa finans hayatının küresel dünyaya açılan ilk kurumsal kimlikli yüzüdür.
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi, 1930
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
1930’da hazırlanan Osmanlı Bankası Şubeleri Albümü‘nde görülen, pencerelerinde neo-gotik ögeler barındıran ve şıklığıyla bir bibloyu andıran çini bezeli yapının inşaat tarihi bilinmiyor. Ancak eldeki veriler ışığında varsayımda bulunmak mümkün. 1890’ların sonuna tarihlendirilebilecek, Bursa’daki önemli mekânları gösteren Plan General de Brousse başlıklı haritada bu bina yer almamaktadır ve binanın arsasının bulunduğu Orhan Meydanı, pazar yeri olarak adlandırılmıştır. Buradan yola çıkarak binanın 20. yüzyılın başında inşa edildiği düşünülebilir.
Osmanlı Bankası, bu binada ilk başlarda kiracıdır. Bu tercihin ardında muhtemelen inşaat masraflarından kaçınmak için binayı bir müteahhide yaptırması ve kiracı olarak kullanıp riski asgari düzeyde tutmak istemesi yatmaktadır. Fakat hesap dışı bir gelişme olur ve Kasım 1917’de Bursa’daki İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) üyeleri, bankanın sözleşmesini feshettirerek binayı sahibi Muhtar Bey’den satın alır.15 Mülkiyeti İTC’nin meşhur Kâtib-i Umûmîsi (Genel Sekreteri) Midhat Şükrü Bey’e geçen bina, cemiyetin Bursa Kulübü hâline getirilir. Ancak banka binanın alt katında, bu sefer cemiyetin kiracısı olarak faaliyetlerine devam eder.16
Mondros Antlaşması sonrası İTC’nin kendini feshetmesi ve ardından kurulan Teceddüt Fırkası’nın da hükümet tarafından kapatılarak İTC’den kalan taşınır ve taşınmaz mallara el konulması ile birlikte bina, orduya devredilir. 1920’den itibaren binanın nasıl işlevlendirileceğine dair bir araştırma sürecinin başladığı belgelerden takip edilebilmektedir. Nihayetinde Ankara Hükûmeti, Hüdavendigâr Vilayeti Defterdarlığı nezaretinde binanın satışı için bir müzayede düzenlenmesine karar verir.17 Bina, tespit edilen fiyatı 30 bin lira olmasına rağmen, yaşanan ekonomik buhranın da etkisiyle sadece içinde kiracı bulunan Osmanlı Bankası talip olunca, 20 bin lira bedelle bankaya satılır.18 İşin aslı, ekonomik ve siyasi anlamda belirsizliğin devam ettiği bir dönemde Osmanlı Bankası’nın mülk edinmesi hayli ilginç görünüyor. Eldeki belgeler ışığında bu girişime dair tatmin edici bir açıklamada bulunabilmek çok mümkün olmasa bile, önceden yapının tamamını kullanırken sonradan yalnız alt katla yetinmek zorunda kalmasının bankayı sıkıntıya uğratmış olduğu düşünülebilir. Eskisi gibi binanın tamamını kullanmak ve bir daha mülk sahipleriyle sorun yaşamamak için banka bu güçlüğe katlanmış olsa gerek.
Bankaya ait yukarıdaki fotoğrafta, yapının sol ve sağ cenahındaki levhalar ayrıca dikkat çekiyor. Binanın sağ penceresinin üzerinde İTC’nin Merkez-i Umûmî (Genel Merkez) üyesi Ziya Gökalp tarafından ortaya atılarak cemiyetin siyasal sloganları arasına katılan “Kudret vahdettir” ibaresinin hat ettirildiği levha; sol penceresinin üzerinde “Fert yok millet var” ibaresinin yer aldığı levha görülüyor. En üstte, alınlıktaki silik yazınınsa “İttihat ve Terakki Kulübü” olduğu tahmin edilebilir. Nitekim aşağıdaki fotoğrafta alınlıktaki yazının “Kulübü” kısmı okunabilmektedir.
Alt katı Bursa Pazarı’na dönüştürülmüş banka binası
Fotoğraf: Uğur Cavaç
Fotoğraf: Uğur Cavaç
10 Eylül 1922’de Yunan Ordusu Bursa’dan geri çekilirken şube binasının bahçesine iki yangın bombası atmış; alevler banka çalışanları tarafından erkenden fark edilince felaketin önüne geçilmiştir.19 1924 yılına gelindiğinde, Koza Hanı’nın bankaya bakan tarafında eski Osmanlı Bankası çalışanı İnegöllüzade Saffet Efendi tarafından İş Bankası Bursa Şubesi kurulur.20 Onu, aynı civarda açılan sigorta acenteleri ile diğer bankaların alt şubeleri takip eder. Orhanboğazı olarak isimlendirilen bu bölge, erken Cumhuriyet Bursa’sının finans merkezi hâline gelir ve Bankalar Caddesi21 adını alır.
1934 yılında yapılan tadilatta şube binasının Koza Hanı’na bakan merdivenleri yıkılarak buradaki giriş kapatılır. Merdivenler yerine, bodrum katına bağlanan bir dükkân vitrini oluşturulur. Atatürk Caddesi’ne bakan, Art Deco üslubunda yeni bir giriş yapılır ve yapının üst katına artık buradan girilir. İlerleyen yıllarda alt kata Bursa Pazarı adlı meşhur kumaş mağazası kiracı olarak yerleşir ve bina yıkılana kadar burada kalır.
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi’nin Atatürk Caddesi cephesine açılmış yeni kapısı
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Bu bina, Cumhuriyet tarihinin ilk banka soygunu olarak kayda geçen bir olaya da şahitlik eder. Ekim 1932’de asker kılığına girmiş iki hırsız, bankanın kasalarından birinde bulunan 3.450 lirayı alıp kaçmış; içinde 100 bin lira olan diğer kasa, bir memurun “Anahtar Gemlik’e giden bir arkadaşımızın yanında” demesiyle kurtulmuştur. Yalnız Bursa’da değil, tüm Türkiye’de şok yaratan bu gangster tipi soygun günlerce basında geniş yankı bulur.22
Osmanlı Bankası’nın 1970’lerden 2000’lere kadar kullandığı bina
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Osmanlı Bankası Bursa Şubesi, 1970’lerde tarihî binasından Atatürk Caddesi üzerindeki Kent Oteli’nin yanında yer alan sekiz katlı bir yapıya taşınır. Tarihî binanın akıbeti ise 1980 darbesi sonrası Bursa’ya belediye başkanı olarak atanan Ekrem Barışık’ın, kentin tarihî yapılarının restorasyonu ve çevre düzenlemelerine ilişkin geliştirdiği projelerle değişir. Koza Hanı ve Orhan Meydanı için önerilen proje kapsamında Osmanlı Bankası’nın eski binasının yıkılması öngörülür, ancak yapının tarihî nitelik taşıyıp taşımadığı o dönem için tartışma konusu olur. Anıtlar Kurulu ilk başta projeyi reddeder. İki yıla yayılan sürecin ardından Eylül 1984’te bina yıkılır.23 Yıkılan binanın arsasının bir kısmına Orhan Camii karşısındaki yer altı çarşısı, bir kısmına da meydana yapılan havuz denk gelir. O günden bugüne meydan aynı görünümünü korumaktadır. Reklam ilanlarından anlaşıldığı üzere24 Osmanlı Bankası’nın Bursa Merkez Şubesi, 2001’de Garanti Bankası ile birleşme sürecine dek, 1970’lerde taşındığı binada faaliyetlerini sürdürür.
Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun Bursa’daki nadir izlerinden birisi olan, Osmanlı Bankası’nın 1970’lerden itibaren kullandığı binanın girişindeki panoyu gösteren yılbaşı tebrik kartı
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi
Osmanlıca belgeler üzerine teşrikimesai yaptığım sevgili Furkan Arslan’a, yazıyı notlandıran Burak Arslanmirza’ya ve banka arşivinden araştırarak hikâyeyi aydınlatacak önemli bilgileri benimle paylaşan Lorans Tanatar Baruh’a teşekkür ederim.
Agah Enes Yasa (2003, Bursa), Bursa’daki lise eğitimin ardından Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tarih Bölümü’nde lisans eğitimine başladı. Toplumsal Tarih, K24, Manifold, Agos gibi çeşitli platformlarda araştırma yazıları yayımlandı. Anadolu’nun 19. ve 20. yüzyıllarda sosyo-ekonomik açıdan gelişimini inceleyen “Anatolia: 19th Century” adlı dijital beşeri bilimler projesinde çalışıyor ve Bursa Büyükşehir Belediyesi ile kent tarihini katmanlar hâlinde göstermeyi amaçlayan “Bursa Bellek Haritası” projesini yürütüyor.
- 1.André Autheman, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Osmanlı Bankası: Bank-ı Osmanî-i Şahane, çev. Ali Berktay, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2002, s. 24. Fransızcası için bkz. André Autheman, La Banque impériale ottomane, Vincennes: Institut de la gestion publique et du développement économique, 1996.
- 2.André Autheman, "Chapitre IV. La Banque impériale ottomane, trésorier de l'Empire", La Banque impériale ottomane, ss. 57-67.
- 3."Bursa'daki Bankalar", İktisadi Yürüyüş, Cilt: 5, Sayı: 100-104, 1944, s. 23.
- 4.Nüfus verisi için bkz. Vital Cuinet, L'Anatolie occidentale: Broussa et Castamouni, Piscataway, NJ: Gorgias Press, 2013, s. 91.
- 5.Banu Demirağ, "Tahir Paşa Konağı", Bursa'da Zaman, Sayı: 8, 2013, s. 86.
- 6.Bursa İtalyan Konsolosluk Evrakı, Dosya: 10, Belge No: 27, Bursa Gazeteciler Cemiyeti Arşivi.
- 7.30 Ekim 1893 tarihli şu belge bu duruma örnek gösterilebilir: Bursa İtalyan Konsolosluk Evrakı, Dosya: 35, Belge No: 15/a, Bursa Gazeteciler Cemiyeti Arşivi.
- 8.BOA, DH.EUM.AYŞ., 5–31, H-15-07-1337(1921).
- 9.Raymond Kevorkian, Ermeni Soykırımı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015, s. 789.
- 10.BOA, DH.EUM.AYŞ., 5–31, H-15-07-1337(1921).
- 11.BOA, DH.EUM.5.Şb, 71–4, H-02-01-1337(1921).
- 12.Annuaire Oriental du Commerce de l'Industrie de l'Administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervanti Frères, 1883, s. 570.
- 13.Raif Kaplanoğlu, Sanayi Başkenti Bursa'nın Belgeseli Bursa Ticaret ve Sanayi Odası İlk Karar Defteri 1889–1904, Bursa: Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları, 2009, s. 15.
- 14.Annuaire Oriental du Commerce de l'Industrie de l'Administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervanti Frères, 1891, s. 796.
- 15.BOA, DH.İ.UM 7–1, H-09-05-1338(1922).
- 16.Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi, CDPV02200170, Yönetim Kurulu Tutanakları, 03.12.1917.
- 17.BOA, MV 220–42, H-14-12-1338(1922).
- 18.BOA, BEO 4655–349114, H-15-01-1339(1923).
- 19.André Autheman, "Chapitre XV. Fin de la Banque impériale", La Banque impériale ottomane, ss. 249-267.
- 20."Bursa'daki Bankalar", s. 22.
- 21.Bu cadde, günümüzde Orhan Meydanı'nın bir parçasıdır.
- 22.Murat Toklucu, "Beş Kişiyi Vurdular, Zincire Vuruldular", Tarih Dergi, Ocak 2016.
- 23.Nezaket Özdemir ve Alper Can, Cumhuriyet Asrında Bursa (1923-2023), Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2024, s. 190.
- 24.Salt Araştırma, Osmanlı Bankası Arşivi, IMHAL005, Osmanlı Bankası A.Ş. Şubeler Albümü, tahminen 1990'ların sonu.
