Sergi
Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi
Salt Galata
24 Mayıs – 29 Ekim 2023
Salt ve Kadir Has Üniversitesi iş birliğiyle 2018 yılından bu yana yürütülen Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi çalışmaları kapsamında gerçekleştirilen Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, tarihçi ve romancı Reşad Ekrem Koçu’nun (1905-1975), ömrünün büyük kısmını adadığı İstanbul Ansiklopedisi‘nin yayımlanmamış bölümlerine ışık tutuyor.
Sergi, G harfine kadarki 11 cildi basılan eserin tasarım aşamasında kalan maddelerini arşiv malzemesi üzerinden takip eder. Metin taslakları, kupürler, kolaj ve çizimlerin oluşturduğu malzeme, kendi ifadesiyle İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü çıkarma amacıyla yola çıkmış Koçu’nun tarihyazımındaki ayrıcalıklı konumunun ipuçlarını verir. Aynı zamanda, bu kütüğü muazzam yapanın ne olduğunu, ansiklopedinin kendine mahsus yönlerini anlamaya çalışır.
Salt Galata’nın katlarına yayılan sergi, içine yerleştiği yapıyı kentsel bir odak olarak ele alır ve malzeme seçkisini Galata semti etrafında kurgulanan bir çerçevede sunar. Koçu’nun 19. yüzyıl başlarından 20. yüzyıl ortasına uzanan bir zaman diliminde Galata ve yakın çevresine dair yarattığı müstesna kent imgesini ve sakinlerini gündeme getirir. Söz konusu yapıyı çevreleyen kentsel mekânda bir asır yaşamış olan “ayaktakımı”nın; İstanbul’un geleneksel mahalle düzeninin dışında, görece daha “serbest” yaşayanların arşivdeki izlerini sürer. Bu hat, kent çalışmalarının ağırlığını oluşturan ev-mahalle-anıt eksenli bir anlatıyı yinelemektense, Koçu’nun rehberliğinde tekinsiz unsurların peşine düşer.
Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi kent tarihi çalışmalarının “ciddi” konularını da içerir. Ancak tarihçi, bu konulara yeni bir yaklaşım getirmez; onları daha çok İstanbul’un “muazzam kütüğü” için bir meşruiyet zemini sağlamakta kullanır. Sanat tarihçisi Semavi Eyice’ye göre, Koçu “işin ciddiyetini biraz kaçırmış” ve “esere etraflı surette girmesi gereken önemli bazı maddeler birkaç satırla geçiştirilmiştir.” Aslında bu tavır, Koçu’nun özgün perspektifinin de temellerini oluşturur. Sokaklar, yapılar, nesneler veya nüfus hareketlerine odaklı kent tarihi çalışmaları, Koçu’nun kurduğu çerçevede, daha önce kayda geçmemiş unsurlara kavuşur.
Özellikle kişilere ilişkin bazı maddelerin sonunda yer alan “hakkında başka kayda rastlanmadı” ibaresi, “muazzam kütüğü” oluşturma iddiasının “ciddi” tarihyazımını yetersiz bıraktığı noktaya işaret eder. Şehrin herhangi bir sakininin kütükteki varlığını açıklamak için sıkça kullandığı “vesile-i rahmet” gerekçesi ise Koçu’nun çalışmasını resmî tarih anlatısının dışına çıkarmaya yeter. Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, başka yerde kaydı olmayanların “tuhaf” ve “münasebetsiz” şehrine bakıyor; vesile-i rahmet için.
Sergi paralelinde, İstanbul Ansiklopedisi‘nin basılı ciltleri ile birlikte yaklaşık 40 bin ögelik bir belge grubu dijital ortama aktarılarak çevrimiçi erişime açılacak. 19. ve 20. yüzyıl İstanbul’una farklı bir bakış açısı getirmeyi amaçlayan sergi ve arşive, çeşitli disiplinlerden araştırmacıların katkılarıyla hazırlanan bir e-yayın eşlik edecek. Sergi kapsamındaki kamu programları saltonline.org ve Salt’ın sosyal medya kanallarında duyurulacak.
Reşad Ekrem Koçu Hakkında
Reşad Ekrem Koçu, 1905 yılında İstanbul’da doğdu. 1921’de Bursa Lisesi’nden, 1931’de İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Ahmed Refik Altınay’ın öğrencisi ve asistanı oldu. Altınay 1933 yılında yürürlüğe giren üniversite reformuyla görevinden uzaklaştırılınca, Koçu da yeni kurulan üniversiteden istifa etti. Kuleli Askerî Lisesi, Vefa Lisesi ve Pertevniyal Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaptı. Tarih öğretmenliğinin yanı sıra Cumhuriyet, Yeni Sabah, Milliyet, Hergün, Yeni Tanin ve Tercüman gibi gazeteler ile Hayat Tarih Mecmuası, Resimli Tarih Mecmuası, Tarih Dünyası, Hayat, Yeşilay, Büyük Doğu, Hafta, Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul Enstitüsü Mecmuası ve benzeri dergilerde makaleler yazarak geçimini sağladı. Tarihî romanlar ve belirli bir tarihî şahsiyeti anlatan romanlaştırılmış monografiler yayımladı. İstanbul’a dair tarihî, coğrafi, mimari, edebî, folklorik ve kültürel konuları ele alan, “şehrin muazzam kütüğü” olarak nitelendirdiği İstanbul Ansiklopedisi‘ni 1944 Kasım’ında fasiküller hâlinde yayımlamaya başladı. “Bundan sonra, üzerinde belki de ömrümü yıpratacağım” dediği ansiklopedi için ömrünün sonuna kadar çalışmaya devam etti. Düzensiz aralıklarla yayımlanan 34 fasikülün ardından 1951 yılında ekonomik nedenlerle ansiklopediye ara vermek zorunda kaldı. 1958’de birinci fasikülden itibaren yeniden yayımlanmaya başlayan ansiklopedinin bu macerası 173 fasikül ve 11 cilt sürdü. Gökçınar (Mehmed) maddesi ile biten 1973 tarihli fasikülle beraber İstanbul Ansiklopedisi‘nin yayın hayatı son buldu. Koçu, bundan iki yıl sonra, 6 Temmuz 1975’te vefat etti ve Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi. İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmak üzere çıktığı yolda ansiklopedisi uğruna babadan kalma köşkünü, parasını ve sağlığını kaybeden tarihçinin mezar yeri tespit edilememektedir.
* * *
Program: Bülent Tanju, Cansu Yapıcı, Gülce Özkara, Masum Yıldız
Tasarım ve Prodüksiyon: Emirhan Altuner
Proje Ekibi: Ahmet Metin Öztürk, Gül İçel, Mehtap Kuru, Mustafa Hazneci, Sinem Ayşe Gülmez Saydam
İllüstrasyon: Cem Dinlenmiş
Editör: Erman Ata Uncu, Ezgi Yurteri
Çeviri: Merve Ünsal
Kurulum: Eray Özcan, Fiksatif, 3T Reklam
Araştırma ve Dijitalleştirme: Ayşe Buluş, Ayşe Tuğba Silahtar, Büşra İyibaş, Derya Dertli, Dilay Dik, Elif Başgöl, Emre Ayvaz, Esra Nalbant, Gelengül Erkara, Lorans Tanatar Baruh, Murat Tülek, Özge Ertem, Sinan Çetin, Yağmur Torun, Yonca Güneş Yücel
Kadir Has Üniversitesi: Aybike Batuk, Ezgi Tuncer, Gürbey Hiz, Mehmet Manyas, Serap Özyurt
Teşekkürler: Ada Tuncer, Ahmet Ersoy, Ali Cindoruk, Aslıhan Demirtaş, Aslıhan Şenel, Asya Ece Uzmay, Atıl Aggündüz, Cemal Kafadar, Cemre Yeşil Gönenli, Channel Studio, CLEVER°FRANKE, Çiğdem Kafesçioğlu, Eda Çağıl Çağlarırmak, Edhem Eldem, Elif Birdoğan, Emine Gönel, Enis Batur, Erdem Yücel, Esra Kahveci, Firuzan Melike Sümertaş, Genç Açı Proje Ofisi (GAPO), Gene Kogan, Hasan Deniz, Irvin Cemil Schick, Lalin Akalın, Mehmet Kentel, Nurtaç Buluç, Oğul Öztunç, Orhan Pamuk, Osman Bozkurt, Özlem Hemiş, Sait Ali Köknar, Selim S. Kuru, Sermet Tolan, Shirine Hamadeh, Sinem Serap Duran, Suraiya Faroqhi, Süleyman Şenel, Tan Morgül, Uğur Aktaş, Uğur Tanyeli, Vasıf Kortun
Salt’ın İstanbul Ansiklopedisi üzerine Kadir Has Üniversitesi ile birlikte yürüttüğü arşiv ve araştırma projesi, 2018 yılında Salt Araştırma ve Programlar Eski Direktörü Meriç Öner ile mimar-akademisyen Arzu Erdem tarafından başlatıldı.
Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi sergisinin açılışı Mey|Diageo, atölye alanı STABILO ve prodüksiyonu Yıldız Entegre’nin destekleriyle gerçekleştirilmektedir. Salt’a yıl boyunca sigorta desteğini Eureko Sigorta, boya desteğini ise Jotun Boya sağlamaktadır.
İş Birliği
Sergi, G harfine kadarki 11 cildi basılan eserin tasarım aşamasında kalan maddelerini arşiv malzemesi üzerinden takip eder. Metin taslakları, kupürler, kolaj ve çizimlerin oluşturduğu malzeme, kendi ifadesiyle İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü çıkarma amacıyla yola çıkmış Koçu’nun tarihyazımındaki ayrıcalıklı konumunun ipuçlarını verir. Aynı zamanda, bu kütüğü muazzam yapanın ne olduğunu, ansiklopedinin kendine mahsus yönlerini anlamaya çalışır.
Salt Galata’nın katlarına yayılan sergi, içine yerleştiği yapıyı kentsel bir odak olarak ele alır ve malzeme seçkisini Galata semti etrafında kurgulanan bir çerçevede sunar. Koçu’nun 19. yüzyıl başlarından 20. yüzyıl ortasına uzanan bir zaman diliminde Galata ve yakın çevresine dair yarattığı müstesna kent imgesini ve sakinlerini gündeme getirir. Söz konusu yapıyı çevreleyen kentsel mekânda bir asır yaşamış olan “ayaktakımı”nın; İstanbul’un geleneksel mahalle düzeninin dışında, görece daha “serbest” yaşayanların arşivdeki izlerini sürer. Bu hat, kent çalışmalarının ağırlığını oluşturan ev-mahalle-anıt eksenli bir anlatıyı yinelemektense, Koçu’nun rehberliğinde tekinsiz unsurların peşine düşer.
Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi kent tarihi çalışmalarının “ciddi” konularını da içerir. Ancak tarihçi, bu konulara yeni bir yaklaşım getirmez; onları daha çok İstanbul’un “muazzam kütüğü” için bir meşruiyet zemini sağlamakta kullanır. Sanat tarihçisi Semavi Eyice’ye göre, Koçu “işin ciddiyetini biraz kaçırmış” ve “esere etraflı surette girmesi gereken önemli bazı maddeler birkaç satırla geçiştirilmiştir.” Aslında bu tavır, Koçu’nun özgün perspektifinin de temellerini oluşturur. Sokaklar, yapılar, nesneler veya nüfus hareketlerine odaklı kent tarihi çalışmaları, Koçu’nun kurduğu çerçevede, daha önce kayda geçmemiş unsurlara kavuşur.
Özellikle kişilere ilişkin bazı maddelerin sonunda yer alan “hakkında başka kayda rastlanmadı” ibaresi, “muazzam kütüğü” oluşturma iddiasının “ciddi” tarihyazımını yetersiz bıraktığı noktaya işaret eder. Şehrin herhangi bir sakininin kütükteki varlığını açıklamak için sıkça kullandığı “vesile-i rahmet” gerekçesi ise Koçu’nun çalışmasını resmî tarih anlatısının dışına çıkarmaya yeter. Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, başka yerde kaydı olmayanların “tuhaf” ve “münasebetsiz” şehrine bakıyor; vesile-i rahmet için.
Sergi paralelinde, İstanbul Ansiklopedisi‘nin basılı ciltleri ile birlikte yaklaşık 40 bin ögelik bir belge grubu dijital ortama aktarılarak çevrimiçi erişime açılacak. 19. ve 20. yüzyıl İstanbul’una farklı bir bakış açısı getirmeyi amaçlayan sergi ve arşive, çeşitli disiplinlerden araştırmacıların katkılarıyla hazırlanan bir e-yayın eşlik edecek. Sergi kapsamındaki kamu programları saltonline.org ve Salt’ın sosyal medya kanallarında duyurulacak.
Reşad Ekrem Koçu Hakkında
Reşad Ekrem Koçu, 1905 yılında İstanbul’da doğdu. 1921’de Bursa Lisesi’nden, 1931’de İstanbul Darülfünunu Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun oldu. Ahmed Refik Altınay’ın öğrencisi ve asistanı oldu. Altınay 1933 yılında yürürlüğe giren üniversite reformuyla görevinden uzaklaştırılınca, Koçu da yeni kurulan üniversiteden istifa etti. Kuleli Askerî Lisesi, Vefa Lisesi ve Pertevniyal Lisesi’nde tarih öğretmenliği yaptı. Tarih öğretmenliğinin yanı sıra Cumhuriyet, Yeni Sabah, Milliyet, Hergün, Yeni Tanin ve Tercüman gibi gazeteler ile Hayat Tarih Mecmuası, Resimli Tarih Mecmuası, Tarih Dünyası, Hayat, Yeşilay, Büyük Doğu, Hafta, Türk Folklor Araştırmaları, İstanbul Enstitüsü Mecmuası ve benzeri dergilerde makaleler yazarak geçimini sağladı. Tarihî romanlar ve belirli bir tarihî şahsiyeti anlatan romanlaştırılmış monografiler yayımladı. İstanbul’a dair tarihî, coğrafi, mimari, edebî, folklorik ve kültürel konuları ele alan, “şehrin muazzam kütüğü” olarak nitelendirdiği İstanbul Ansiklopedisi‘ni 1944 Kasım’ında fasiküller hâlinde yayımlamaya başladı. “Bundan sonra, üzerinde belki de ömrümü yıpratacağım” dediği ansiklopedi için ömrünün sonuna kadar çalışmaya devam etti. Düzensiz aralıklarla yayımlanan 34 fasikülün ardından 1951 yılında ekonomik nedenlerle ansiklopediye ara vermek zorunda kaldı. 1958’de birinci fasikülden itibaren yeniden yayımlanmaya başlayan ansiklopedinin bu macerası 173 fasikül ve 11 cilt sürdü. Gökçınar (Mehmed) maddesi ile biten 1973 tarihli fasikülle beraber İstanbul Ansiklopedisi‘nin yayın hayatı son buldu. Koçu, bundan iki yıl sonra, 6 Temmuz 1975’te vefat etti ve Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi. İstanbul’un “muazzam kütüğü”nü oluşturmak üzere çıktığı yolda ansiklopedisi uğruna babadan kalma köşkünü, parasını ve sağlığını kaybeden tarihçinin mezar yeri tespit edilememektedir.
Program: Bülent Tanju, Cansu Yapıcı, Gülce Özkara, Masum Yıldız
Tasarım ve Prodüksiyon: Emirhan Altuner
Proje Ekibi: Ahmet Metin Öztürk, Gül İçel, Mehtap Kuru, Mustafa Hazneci, Sinem Ayşe Gülmez Saydam
İllüstrasyon: Cem Dinlenmiş
Editör: Erman Ata Uncu, Ezgi Yurteri
Çeviri: Merve Ünsal
Kurulum: Eray Özcan, Fiksatif, 3T Reklam
Araştırma ve Dijitalleştirme: Ayşe Buluş, Ayşe Tuğba Silahtar, Büşra İyibaş, Derya Dertli, Dilay Dik, Elif Başgöl, Emre Ayvaz, Esra Nalbant, Gelengül Erkara, Lorans Tanatar Baruh, Murat Tülek, Özge Ertem, Sinan Çetin, Yağmur Torun, Yonca Güneş Yücel
Kadir Has Üniversitesi: Aybike Batuk, Ezgi Tuncer, Gürbey Hiz, Mehmet Manyas, Serap Özyurt
Teşekkürler: Ada Tuncer, Ahmet Ersoy, Ali Cindoruk, Aslıhan Demirtaş, Aslıhan Şenel, Asya Ece Uzmay, Atıl Aggündüz, Cemal Kafadar, Cemre Yeşil Gönenli, Channel Studio, CLEVER°FRANKE, Çiğdem Kafesçioğlu, Eda Çağıl Çağlarırmak, Edhem Eldem, Elif Birdoğan, Emine Gönel, Enis Batur, Erdem Yücel, Esra Kahveci, Firuzan Melike Sümertaş, Genç Açı Proje Ofisi (GAPO), Gene Kogan, Hasan Deniz, Irvin Cemil Schick, Lalin Akalın, Mehmet Kentel, Nurtaç Buluç, Oğul Öztunç, Orhan Pamuk, Osman Bozkurt, Özlem Hemiş, Sait Ali Köknar, Selim S. Kuru, Sermet Tolan, Shirine Hamadeh, Sinem Serap Duran, Suraiya Faroqhi, Süleyman Şenel, Tan Morgül, Uğur Aktaş, Uğur Tanyeli, Vasıf Kortun
Salt’ın İstanbul Ansiklopedisi üzerine Kadir Has Üniversitesi ile birlikte yürüttüğü arşiv ve araştırma projesi, 2018 yılında Salt Araştırma ve Programlar Eski Direktörü Meriç Öner ile mimar-akademisyen Arzu Erdem tarafından başlatıldı.
Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi sergisinin açılışı Mey|Diageo, atölye alanı STABILO ve prodüksiyonu Yıldız Entegre’nin destekleriyle gerçekleştirilmektedir. Salt’a yıl boyunca sigorta desteğini Eureko Sigorta, boya desteğini ise Jotun Boya sağlamaktadır.
İş Birliği
